Główne funkcje krajobrazu

Aby zapewnić człowiekowi szeroko rozumiane możliwości rozwojowe, krajobraz jako środowisko życia powinien pełnić określone funkcje. Ludzie muszą się zatroszczyć o to, by te zadania pełnione były w jak najbardziej optymalny sposób. Wyróżnijmy teraz najważniejsze funkcje krajobrazu i spróbujmy je pokrótce scharakteryzować.

Funkcja przestrzenna to jedno z ważniejszych zadań krajobrazu, polega bowiem na zapewnieniu przestrzeni do życia. Zagospodarowywanie dostępnej przestrzeni poprzez osadnictwo i budownictwo powoduje silne przekształcenie krajobrazu. Funkcja ta jest szczególnie istotna na mocno zaludnionych terenach, gdzie każdy kilometr kwadratowy jest na wagę złota. Mądre zagospodarowanie przestrzeni pozwala ludziom wygodnie żyć, a przy tym nie prowadzi do degradacji środowiska naturalnego.

Funkcja ekologiczna krajobrazu zapewnia ludziom odpowiednie warunki do życia. Polega ona przede wszystkim na dostarczaniu mieszkańcom danego regionu wody pitnej, ale także na budowie systemów odprowadzania ścieków. W funkcji tej mieszczą się również projekty konstrukcji małych i dużych retencji, które poprawiają stosunek wodny na określonym terenie, co z kolei pozytywnie wpływa choćby na rolnictwo.

Funkcja przyrodoochronna, jak sama nazwa wskazuje, polega na ochronie obszarów cennych przyrodniczo, które spełniają zadania ekologiczne i dydaktyczne. Taką funkcję najlepiej pełnią wyizolowane obszary ochronne, jak choćby parki narodowe. Człowiek nie powinien zbytnio ingerować w takie środowisko, gdyż funkcja ta polega na zachowaniu walorów przyrodniczych w jak najbardziej pierwotnym stanie.

Funkcja materialno-zaopatrzeniowa zapewnia człowiekowi dobra materialne oraz wszelkiego rodzaju produkty niezbędne do życia. Gospodarka w sposób znaczny przekształca krajobraz. Konieczność zaopatrywania ludzkości w żywność przyczynia się do powstania krajobrazu rolniczego. Z kolei wydobywanie surowców (na przykład węgla) pozostawia po sobie tereny pogórnicze. Niektóre z takich zmian można odwrócić dzięki procesowi rekultywacji, jednak nie zawsze jest to możliwe, dlatego tak ważne jest rozsądne planowanie rozmieszczenia fabryk, kopalni czy upraw.

Funkcja energo-zaopatrzeniowa pozwala na dostarczanie ludziom energii. Krajobraz pełniący taką funkcję cechują budynki elektrowni (również atomowych), hałdy węgla, ale także farmy wiatrowe oraz ogromne zbiorniki retencyjne służące ośrodkom pozyskującym energię z wody. Często tereny takie charakteryzuje również większe zanieczyszczenie powietrza oraz silne uprzemysłowienie.

Dzięki funkcji komunikacyjnej możliwa jest wymiana zarówno dóbr, jak i informacji. Elementy zagospodarowania przestrzennego spełniające tę funkcję mają kształty liniowe, zarówno ciągle (drogi, rurociągi, linii przesyłowe i tym podobne), jak i nieciągle (trasy lotów, kursy tankowców), na które są nałożone elementy punktowe (porty lotnicze, morskie, dworce kolejowe i autobusowe, stacje i przystanki, kompresory gazowe i transformatory).

Funkcja poznawcza pozwala na zaspokojenie ludzkiej ciekawości. Chęć zdobywania wiedzy leży u podstaw rozwoju, dlatego funkcja ta jest nie do przecenienia. Ciekawość nowych kultur i miejsc zaspokajana jest dzięki turystyce. Przemieszczanie się człowieka w krajobrazie wraz z jego czasowym osiedlaniem się wymaga specyficznej infrastruktury, głównie hotelowej i gastronomicznej. Dlatego z tym rodzajem działalności wiąże się ingerencja w krajobraz, niekiedy bardzo znaczna. Funkcja turystyczna łączy wtedy część przyrodniczą krajobrazu (walory) z częścią antropogeniczną (infrastruktura turystyczna) w całość zwaną krajobrazem turystycznym.

Funkcja rekreacyjna spełniana jest szczególnie w miejscach, które charakteryzują się specjalnymi walorami środowiskowymi, takimi jak klimat, urozmaicenie rzeźby czy obecność akwenów. Zadanie takie pełnią również obszary cechujące się warunkami korzystnymi dla zdrowia (na przykład zasobnością w wody termalne). Do elementów związanych z funkcją rekreacyjną krajobrazu zaliczamy pijalnie wód, parki zdrojowe, ogrody, ale też pola namiotowe. Bardzo często człowiek przekształca naturalne zasoby tak, by lepiej spełniały swoje zadanie - z lasów powstają parki, a z naturalnych zbiorników - baseny.

Funkcja sakralna krajobrazu polega na zorganizowaniu w przestrzeni miejsc kultu. W dawnych czasach obiektem religijnej czci mogły być choćby wyjątkowo okazałe drzewa czy głazy. Obok takich symboli powstawały czasem świątynie, jednak nie wiązało się to ze znacznym przekształceniem terenu. Rozwój religii monoteistycznych poskutkował wkomponowaniem w osady ludzkie kaplic, kościołów i klasztorów, jednak ich powstawanie nie wpływało specjalnie na krajobraz. Dopiero komercjalizacja miejsc kultu przyniosła pewne zmiany tendencji, ponieważ konieczna stała się budowa infrastruktury hotelowo-gastronomicznej, która wyrosła choćby na trasach pielgrzymek - nierzadko z dala od dużych skupisk ludności.

Funkcja estetyczna zaspokaja naturalną potrzebę obcowania z pięknem i harmonią. Niegdyś człowiek uzależniony był od warunków oferowanych przez środowisko, dlatego wznoszona przez niego infrastruktura naturalnie komponowała się z elementami przyrodniczymi. Znaczne przekształcenia przyniosła dopiero epoka industrialna, ponieważ to wtedy człowiek zyskał narzędzia do podporządkowywania sobie środowiska na masową skalę. Obecnie funkcję estetyczną mogą pełnić najróżniejsze obiekty (na przykład wodospady) lub całe obszary (na przykład parki narodowe). Nie zawsze przygotowanie krajobrazu do takiego zadania wiąże się z dużą ingerencją - czasem wystarczy ustawienie barierek bezpieczeństwa lub oznaczenie szlaków. Funkcję tę pełni także sojusz człowieka z przyrodą - za przykład może posłużyć tu fakt, iż pustynie nieodłącznie kojarzą nam się z egipskimi piramidami.

Warto pamiętać, że wymienione funkcje uzależnione są od obecności człowieka na danym obszarze. Bez ludzi krajobraz nie musi spełniać żadnych specjalnych zadań, gdyż to właśnie ludzkość ma szczególne wymagania w stosunku do otaczającej ją przestrzeni. Raz nadana funkcja nie pozostaje z danym obszarem na stałe - wiele krajobrazów ulega funkcjonalnemu przekształceniu - na przykład niegdyś górnicze tereny pełniące funkcję materialno-zaopatrzeniową, po zakończeniu wydobycia surowca, mogą zostać zrekultywowane i zamienione na tereny rekreacyjne. W taki sposób powstało wiele sztucznych zbiorników wodnych, które latem służą za miejsce wypoczynku.

Co więcej, krajobrazy są multifunkcyjne. Oznacza to, że mogą pełnić kilka zadań jednocześnie i sytuacja taka jest bardzo powszechna. Istnieją jednak krajobrazy pełniące tylko jedną, ewentualnie dwie funkcje, na przykład krajobrazy polarnych pustyń, gdzie człowiek przebywa w stacjach badawczych, realizując wspólnie z krajobrazem tylko funkcję poznawczą (badawczą i edukacyjną). Na bardziej dostępnych obrzeżach obszarów polarnych (na przykład Spitsbergen) człowiek, oprócz poznawczej (w tym turystycznej), uruchamia również funkcję gospodarczą (produkcji dóbr i energii, komunikacyjną) i estetyczną (na przykład obserwacje zórz polarnych). Pełnienie przez taki krajobraz większej liczby zadań nie byłoby jednak możliwe ze względu na panujące tam warunki klimatyczne.

Zadaniem człowieka i celem badań krajobrazowych jest optymalizacja funkcji na danym obszarze. Zrównoważone korzystanie z naturalnych dóbr jest warunkiem trwania krajobrazu w jak najmniej zmienionej formie, co z kolei pozwala ludziom żyć w zgodzie ze środowiskiem naturalnym.