Tragedia grecka

Genezę gatunku wiąże się zazwyczaj z dytyrambem, czyli pieśnią kultową ku czci Dionizosa. Była ona wykonywana przez chór, z którego wyodrębnił się koryfeusz,
czyli przewodnik. W ten sposób powstała dialogowa forma będąca zalążkiem tragedii. Nadanie dytyrambowi formy artystycznej przypisuje się Arionowi z Metymny
(VII w. p.n.e.), za twórcę tragedii uchodzi zaś Tespis (VI w. p.n.e.), który wprowadził pierwszego aktora (protagonistę), mogącego wcielać się w różne postacie. Gatunek osiągnął rozkwit w V w. p.n.e. za sprawą trzech wielkich tragików: Ajschylosa
(525‑456 p.n.e.), który wzbogacił tragedię o drugiego aktora, Sofoklesa
(ok. 496‑406 p.n.e.), który dodał trzeciego aktora, ograniczył rolę chóru i wzbogacił swoich bohaterów o rys psychologiczny, co w jeszcze większym stopniu rozwinął Eurypides (ok. 485‑406 p.n.e.), odchodząc od pierwotnych, religijnych źródeł gatunku.

RKPYKf7tBUfUp

Zdjęcie przedstawia popiersia Ajschylosa, Sofoklesa oraz Eurypidesa. Pierwszy z lewej strony - Ajschylos. Mężczyzna w podeszłym wieku. Ma on łysą głowę, włosy z boku głowy, oraz bujny zarost. Jego twarz pokryta jest zmarszczkami. Popiersie wykonane jest z kamienia. W środku znajduje się zdjęcie popiersia Sofoklesa. To mężczyzna w średnim wieku. Ma on średniej długości włosy i bujny zarost. Popiersie wykonane z kamienia, stoi na niewielkim cokole. Z prawej strony jest zdjęcie popiersia Eurypidesa. Mężczyzna w sile wieku. Ma on włosy do ramion i bujny zarost. Popiersie wykonane z kamienia.

W pierwszej połowie V w. p.n.e. ukształtowała się również charakterystyczna struktura tragedii – utwór rozpoczynał prologos będący wprowadzeniem w fabułę, kolejną częścią był parodos – pieśń chóru wchodzącego na orchestrę, później następowały epejsodia, czyli dialogi postaci, przeplatane stasimami, czyli pieśniami chóru, wykonywanymi pod nieobecność aktorów na scenie. Zakończeniem utworu
był exodos, część, w której chór wykonywał swą ostatnią pieśń, schodząc z orchestry. Najważniejszym elementem tragedii była akcja (działania bohaterów), ze względu
na wymóg spójności ograniczona do jednego wątku, rozgrywająca się w jednym miejscu i ograniczona do stosunkowo krótkiego czasu (jednej doby). W okresie renesansu taki sposób komponowania akcji nazwano zasadą trzech jedności – czasu, miejsca i akcji, uznając ją za regułę konstruowania tragedii. Była ona rygorystycznie przestrzegana w dramaturgii francuskiego klasycyzmu. Podobne uznanie zyskała też inna cecha tragedii greckiej, nazywana zasadą decorumdecorumdecorum, czyli stosowności. Bohaterami tragedii mogli być tylko ludzie szlachetnie urodzeni, głównie członkowie rodziny królewskiej. Język, którym posługiwały się postacie tragedii, musiał być wzniosły, stosownie do ich pochodzenia społecznego. Obowiązywała też zasada jedności stylistycznej, tzn. w tragedii nie mogły się pojawiać elementy komicznekomizmkomiczne ani groteskowegroteskagroteskowe. Zasada decorumdecorumdecorum dotyczyła także wydarzeń, które nie mogły być pokazywane na scenie, ale wyłącznie relacjonowane przez bohaterów. Należały do nich m.in. przemoc i śmierć. Innym ograniczeniem była liczba aktorów uczestniczących w akcji, których liczba (po Sofoklesie) nie mogła przekroczyć trzech. Fabuły, które łatwo było dostosować do obowiązujących zasad, zawierające zarazem element tragizmutragizmtragizmu, czerpano z mitologii, raczej wyjątkowo – jak np. w przypadku Persów Ajschylosa – sięgając po aktualne wydarzenia (bitwa pod Salaminą). Odpowiednim dla tragedii bohaterem był człowiek, który (jak Edyp) za sprawą fatumfatumfatum nieświadomie popełniał winę tragiczną (hamartiahamartia hamartia) lub (jak Antygona) wikłał się w konflikt tragiczny, w sytuacji bez wyjścia dokonując świadomego wyboru jednej spośród dwóch równorzędnych, lecz wykluczających się wartości, co nieuchronnie kończyło się jego klęską i zazwyczaj śmiercią. Nieodzownym elementem gatunku
był więc tragizmtragizmtragizm.

Teoretyczny wykład reguł rządzących kompozycją gatunku dał Arystoteles
(384‑322 p.n.e.) w swej Poetyce, gdzie znalazła się słynna definicja tragedii: naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej odpowiednią wielkość, wyrażone w języku ozdobnym w różnych częściach dzieła, przedstawienie w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia (katharsis) tych uczuć. Arystoteles kładł nacisk
na odpowiednią konstrukcję fabuły (konieczność i prawdopodobieństwo) i postaci (które powinny być podporządkowane akcji), a także poetycki język utworu. Osiągnięcie celu tragedii, czyli katharsiskátharsiskatharsis, wymagało też, by bohater (po to, by mógł się z nim utożsamić widz) nie był ani zbyt szlachetny, ani nikczemny i popadł ze szczęścia w nieszczęście na skutek zbłądzenia.

Teatr w starożytnej Grecji

Przyjmuje się, że teatr grecki (a tym samym europejski) jako odrębny rodzaj sztuki narodził się ok. VI w. p.n.e. na terenie starożytnej Grecji. Istotna jest geneza jego podstawowych gatunków – tragedii i komedii. Tragedie wyprowadza się z podniosłej pieśni, towarzyszącej złożeniu ofiary z kozła (stąd też pochodzi nazwa tragedii
gr. tragos – „kozioł” i ode – „pieśń”), a komedię z kommosu, czyli swawolnego pochodu, który następował po tym obrzędzie. Początkowo rolę sceny pełnił święty krąg z umieszczonym w centrum ołtarzem (thymele). Wokół niego gromadził się chór, którego członkowie wykonywali rytualny taniec, stąd też w późniejszym okresie
ów krąg nazwano orchestrą, czyli „miejscem tańca”. Orchestra była usytuowana u stóp wzgórza, z którego widzowie mogli oglądać spektakl. Stopniowo rozwinęły się najpierw drewniane (tak było jeszcze w czasach Sofoklesa), a później kamienne ławy, zwane theatronem, ułożone koliście na zboczu góry, co zapewniało doskonałą akustykę. Z czasem, za orchestrą, naprzeciw widowni pojawił się rodzaj drewnianego baraku, w późniejszym okresie zamienionego na budynek z kamienia. Była to tzw. skene, której frontowa ściana stanowiła tło dla gry aktorów (wyobrażając pałac lub świątynię), znajdowały się w niej trzy wyjścia, a wnętrze służyło za garderobę. Znajdowały się tam również kolumny, między którymi stawiano malowane tablice, tzw. pinakes, pełniące rolę dekoracji (ich wprowadzenie przypisuje się Sofoklesowi). W późniejszym okresie przed orchestrą pojawił się proskenion, który z czasem stał się główną przestrzenią gry aktorskiej. Dodatkowo skene została wzbogacona o górną kondygnację, tzw. episkenion, czyli miejsce zarezerwowane dla bogów. W epoce hellenistycznej pojawił się nowy typ dekoracji, tzw. periakty, czyli malowane obrotowe graniastosłupy, dzięki którym można było szybko zmienić tło. Teatry były już wówczas wyposażone w różnego rodzaju machiny, takie jak np. geranos, czyli żuraw, służący
do unoszenia i opuszczania aktorów. Na wysuwanej ze skene platformie zwanej ekkyklema pokazywano sceny umownie dziejące się we wnętrzach (oczywiście z wyjątkiem scen drastycznych). Maszyna ta służyła także do wwożenia na scenę zabitych bohaterów.

RuTXR4pe31nQc1

Zdjęcie przedstawia maskę Dionizosa. Wykonana jest z terakoty. Przedstawia krzyczącego mężczyznę. Na jego głowie jest ozdobne nakrycie w kształcie korony: na środku są dwie kule, po bokach liście. Pod spodem jest wstążka. W oczach są wycięte otwory.

W teatrze mogli wówczas występować wyłącznie mężczyźni. Wygląd aktorów różnił się w zależności od gatunku widowiska. Ci, którzy grali w komediach, nosili, zwłaszcza w pierwszym okresie rozwoju tego gatunku, dziwne, często karykaturalne kostiumy. Ich elementem były groteskowe maski, doczepiane garby, brzuchy i pośladki, a także skórzane fallusy. Zupełnie inaczej wyglądało to w tragedii – obowiązywała tutaj długa barwna szata, zwana chitonem, odpowiednie maski tragiczne (skonstruowane tak, by wzmacniać dźwięk), a także buty o podwyższonych podeszwach, tzw. koturny, i onkos, czyli rodzaj wysokiej, usztywnionej peruki. Tak ubrany aktor był dobrze widoczny z theatronu, miał jednak ograniczone możliwości ruchowe, w jego ekspresji dominowały więc hieratyczne gesty, a dialogi, pisane rytmicznym wierszem, miały charakter melorecytacji. Aktorom i chórowi towarzyszyli muzycy, odpowiedzialni za akompaniament; nosili oni kostiumy dostosowane do całości spektaklu. Widowiska teatralne miały charakter wielkich uroczystości religijnych i państwowych, w których brali udział wszyscy obywatele polis. W Atenach organizowano je dwa razy w roku w czasie świąt Dionizosa – Wielkich Dionizji (zwanych miejskimi) ustanowionych przez w 534 r. przez Pizystrata oraz wywodzących się z dawnej ludowej tradycji Lenajów, czyli Dionizji wiejskich. Urządzano wówczas konkurs teatralny, tzw. agon, w którym rywalizowało ze sobą trzech autorów. Początkowo agony tragiczne odbywały się wyłącznie w czasie Wielkich Dionizji, a komiczne podczas Lenajów, później podział ten przestał obowiązywać.

R1QDg0kXx3aXm

Ilustracja przedstawia rekonstrukcję teatru Dionizosa w Atenach w czasach rzymskich. Na pierwszym planie znajduje się półkolista orchestra, na której widać 14 chórzystów. Stoją oni dookoła ołtarza zwanego thymele. Za orchestrą, znajduje się proscenium - miejsce, gdzie występują aktorzy. Do proscenium prowadzą schody. Na środku proscenium stoi posąg. Za proscenium jest skene - miejsce przechowywania teatralnych rekwizytów, oraz garderoby dla aktorów. Do skene również prowadzą schody. Skene to 3 budynki o podłużnym kształcie, połączone ze sobą. Boczne części skene ozdobione są kamiennymi posągami i kolumnadą. Środkowa część skene - stanowiąca dekorację dla przestawień, ozdobiona jest również kolumnadą i kamiennymi posągami. Po lewej stronie ilustracji znajduje się fragment widowni. Na widowni na kamiennych ławkach siedzą widzowie. Widownia jest w kształcie wycinka koła, usytuowana na zboczu góry. W tle widać grecki Akropol oraz górskie wzniesienia.

W przypadku konkursów tragicznych każdy z autorów miał obowiązek pokazania w ciągu trzech kolejnych dni tzw. tetralogii, czyli cyklu trzech tragedii i jednego utworu o lżejszym charakterze, nazywanego dramatem satyrowym. Do czasów Sofoklesa trylogia tragiczna musiała stanowić jedność tematyczną i kompozycyjną
(jak np. Oresteja Ajschylosa). Rezygnacja z tej zasady miała znaczący wpływ na budowę tragedii – odtąd fabuła rozłożona na trzy utwory musiała zostać skoncentrowana w jednej tragedii (tak jak ma to miejsce w Królu Edypie). Nad artystyczną stroną agonu czuwał choreg, który zajmował się przygotowaniem chóru, w czasie przedstawienia będąc jego koryfeuszem, czyli przewodnikiem. Organizacja konkursu wiązała się z dużymi kosztami, które pokrywali najbogatsi obywatele Aten. Nad całością imprezy czuwał archont, czyli wysoki urzędnik państwowy.

Słownik