Fragment wystąpienia rzecznika praw obywatelskich doktora Adama Bodnara na Zgromadzeniu Ogólnym Sądu Najwyższego 30 maja 2017 roku.

Niezwykle ważna jest rola Sądu Najwyższego, ale także sądów powszechnych oraz sądów administracyjnych. W granicach swoich kompetencji, w poszczególnych sprawach, mogą reagować na zmiany ustawowe zagrażające prawom i wolnościom człowieka. Mogą stosować bezpośrednio postanowienia konstytucji, standardy wynikające z umów międzynarodowych dotyczących praw człowieka – kiedy to jest niezbędne do rekonstrukcji normy prawnej, szczególnie jeśli norma ustawowa jest sprzeczna ze standardami konstytucyjnymi.

Zgromadzenie Ogólne Sądu Najwyższego to nie tylko okazja do dyskusji o zagadnieniach ustrojowych. Warto pamiętać, że obywatele od każdego organu naszego państwa mogą wymagać zwyczajnego wywiązywania się ze swoich działań – czy to będzie Rzecznik Praw Obywatelskich, czy Rzecznik Praw Dziecka, Najwyższa Izba Kontroli, Trybunał Konstytucyjny czy Sąd Najwyższy. Obywatele mogą pytać się, co dany organ zrobił dla ochrony ich praw, jak poprawił jakość życia, czy zajmował się faktycznie istotnymi problemami, które zwiększyły poczucie praworządności i sprawiedliwości w naszym państwie. Warto pamiętać, że każda informacja roczna Sądu Najwyższego to nie jest tylko i wyłącznie przedmiot zainteresowania środowiska prawniczego czy środowiska politycznego, ale właśnie każdego obywatela. Każdy obywatel musi mieć poczucie, że Sąd Najwyższy faktycznie wypełnia konstytucyjną rolę sprawowania wymiaru sprawiedliwości poprzez kontrolę instancyjną tudzież rozstrzyganie wątpliwości i zagadnień prawnych. Obywatel musi mieć poczucie, że sędziowie Sądu Najwyższego służą wiernie Rzeczypospolitej, stoją na straży prawa, a swoje obowiązki wykonują sumiennie i uczciwie.

I z tej perspektywy postarałem się spojrzeć na orzecznictwo Sądu Najwyższego w 2016 roku. Zdaję sobie sprawę z tego, że całe orzecznictwo, niezależnie od sędziego, niezależnie od izby sądu najwyższego, służy sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Niemniej, moim zdaniem, nie można mówić tylko i wyłącznie o statystykach, liczbach, zaległościach (których szczęśliwie nie ma), trudnościach orzeczniczych, ale warto przypominać te orzeczenia, kiedy obywatele mogli mieć poczucie dumy z Sądu Najwyższego (choć być może nawet większość obywateli nie zdaje sobie sprawy z tego).

W 2016 roku zostało wydanych sporo istotnych orzeczeń, uchwał, które są świadectwem wypełniania konstytucyjnej roli przez Sąd Najwyższy i oczywiście dzisiejsze spotkanie to nie miejsce, aby analizować po kolei wszystkie orzeczenia, natomiast ja postanowiłem dokonać takiego swoistego, subiektywnego wyboru, który bazuje także na aktywności Rzecznika Praw Obywatelskich przed Sądem Najwyższym, ale także bazuje na aktywności adwokatów i radców prawnych.

Chciałbym chociażby rozpocząć od kwestii traktowania osób z niepełnosprawnością intelektualną i psychiczną, które to osoby często, można by powiedzieć, wpadają w wiry wymiaru sprawiedliwości i są pozbawiane wolności, z różnych przyczyn, nie zawsze opiniowanie działa tak, jak powinno, nie zawsze policja czy prokuratura czy także sądy powszechne wykazują się odpowiednią wrażliwością. Te sprawy są przedmiotem stałej analizy ze strony urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich i wiele takich spraw kończy swój bieg poprzez złożenie kasacji do Sądu Najwyższego i można wyrazić radość, że kasacje rozpatrywane przez Sąd Najwyższy następnie tak naprawdę prowadzą do uchylania licznych wyroków w sprawach tych osób, prowadzą do uwolnienia tych osób, ale także, co jest najważniejsze, stanowią memento dla sądów niższej instancji, memento wskazujące na wielką wrażliwość w tego typu sytuacjach.

Innym zagadnieniem, o którym warto powiedzieć jest kwestia mowy nienawiści. Osobiście jestem Sądowi Najwyższemu wdzięczny za postanowienie z 17 sierpnia 2016 roku (to jest sygnatura akt KK 53–16) dotyczące odpowiedzialności karnej za mowę nienawiści w stosunku do Romów. To jest orzeczenie, które jest świadectwem nie tylko wrażliwości na stereotypy i uprzedzenia, świadomości, że w Polsce doświadczyliśmy Holocaustu Romów, ale także wyjątkowo bezpośrednia instrukcja metodologiczna pod adresem sądów niższych instancji.

Ale warto również pamiętać, że w 2016 roku Sąd Najwyższy ukształtował nowe podejście do odpowiedzialności za mowę nienawiści oraz inne wypowiedzi zniesławiające szerzone za pomocą forów internetowych. W wyroku z 30 września 2016 roku (sygnatura akt I CSK 598–15) określił zasady odpowiedzialności portali prasowych za naruszenia dóbr osobistych powstałe w komentarzach do artykułów. I jest to rozstrzygnięcie niezwykle ważne z dwóch powodów: po pierwsze, to jest właśnie ten przykład multicentryczności i korzystania z dorobku orzeczniczego Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (w szczególności sprawa Delfi przeciwko Estonii), ale także to jest wyrok, który stanowi odpowiedź na bardzo ważny problem społeczny – no bo przecież szerząca się wulgarność, agresja, nienawiść na różnych forach internetowych nie powinna prowadzić do tego, aby osoba, która jest ofiarą, pozywała i identyfikowała każdego sprawcę, ale powinno się pójść w kierunku odpowiedzialności tych, którzy tymi forami internetowymi, portalami internetowymi zarządzają. Także to jest wyrok, który powinien być niezwykle doceniony z punktu widzenia odpowiedzi na konkretny problem społeczny.

Rok 2016 przyniósł także fundamentalny wyrok, który dokonał zrównania praw dziecka nienarodzonego w trzecim trymestrze z prawami członków rodziny w kontekście ubiegania się o specjalne uprawnienia mieszkaniowe przez funkcjonariuszy Służby Więziennej. Choć przez niektórych orzeczenie może być odczytywane jako kontrowersyjne, to warto zauważyć, że z punktu widzenia praktycznego ma ono bardzo konkretne znaczenie. Pozwala na uwzględnienie zmieniającej się sytuacji życiowej rodziny, która oczekuje na dziecko (to jest wyrok z 30 listopada 2016 roku, sygnatura III PK 17–16).

W licznych sprawach Sąd Najwyższy wykonywał swoją funkcję ochronną w stosunku do pracowników, szczególnie w sprawach, w których dochodziło do dyskryminacji, mobbingu czy naruszenia dóbr osobistych. Aktywne stosowanie kodeksu cywilnego w sprawach nieuregulowanych kodeksem pracy, poszukiwanie ochrony dla pracowników, to jest w zasadzie codzienność pracy Sądu Najwyższego, dzięki czemu sądy pracy stoją na straży praw pracowników, są wręcz powszechnie postrzegane jako przychylne, przyjazne dla pracowników. I przykładem może być uchwała Sądu Najwyższego, gdzie Sąd Najwyższy sformułował tezę o autonomiczności roszczeń z tytułu bezpodstawnego wypowiedzenia umowy o pracę oraz z tytułu dochodzenia o odszkodowania, jeśli chodzi o dyskryminację w miejscu pracy.

Warto podkreślić, że sprawowanie wymiaru sprawiedliwości i służenie w ten sposób obywatelom jest możliwe dzięki niezależności Sądu Najwyższego oraz niezawisłości poszczególnych sędziów. Nie mają znaczenia interesy polityczne, ekonomiczne, gospodarcze, biznesowe, ale znaczenie ma wyłącznie profesjonalna wiedza prawnicza. Niezależnie od tego, czy kolejne sprawy, które będą trafiały do Sądu Najwyższego, dotyczyć będą węzłowych zagadnień z zakresu procedury karnej, świadczeń społecznych pociągających za sobą konsekwencje dla budżetu państwa, kredytów walutowych, odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa, interesów spółek skarbu państwa – decydować powinna wyłącznie konstytucja oraz ustawy. Taka zawsze była rola Sądu Najwyższego i taka powinna być w przyszłości.