Jan z Salisbury

Policraticus

O władzy książęcej:

Pomiędzy tyranem a księciem jest ta jedna, ale za to istotna różnica, że ten ostatni przestrzega prawa i włada ludźmi zgodnie z jego nakazami, mając się jedynie za ich sługę. To właśnie moc prawa czyni słusznym jego żądanie, by zająć najwyższe i najważniejsze miejsce w zarządzaniu sprawami rzeczypospolitej i ponosić wszelkie tego ciężary; jego wyniesienie zaś ponad innych zasadza się na tym, że podczas gdy ludzie prywatni są odpowiedzialni tylko za swe prywatne sprawy, na księciu spoczywa ciężar całej wspólnoty. Dlatego też zasłużenie powierzono mu i złożono na jego ręce władzę nad wszystkimi jego poddanymi w celu, aby był dostatecznie sprawny w poszukiwaniu i doprowadzaniu do skutku pomyślności każdego z osobna i wszystkich naraz; a także w celu, aby stan ludzkiej wspólnoty mógł być urządzony w najlepszy możliwy sposób, bacząc na to, że każdy z osobna i wszyscy nawzajem są swoimi członkami. W tym zaś w istocie naśladujemy tylko naturę, najlepszego przewodnika życia; natura bowiem zgromadziła razem cały rozum mikrokosmosu albo małego świata, którym jest człowiek, w jego głowie, i wszystkie członki poddała jej zwierzchności w taki oto sposób, że dopóki będą one posłuszne wskazówkom głowy, a ona sama pozostanie zdrowa, dopóty wszystkie owe członki będą działać właściwie. Przeto książę stoi na szczycie, który jest wynoszony pod niebiosa i obsypywany wszelakimi przywilejami wedle jego uznania. I słusznie, nie ma bowiem rzeczy korzystniejszej dla ludzi niż to, by w pełni zaspokojone były potrzeby księcia; ponieważ nie jest możliwe, aby jego wola mogła nie być w zgodzie ze sprawiedliwością. Przeto zgodnie ze zwyczajową definicją, książę jest władzą publiczną i jakimś ziemskim podobieństwem majestatu boskiego. Bez wątpienia w książętach spoczywa wielka część mocy boskiej, widać w tym, że na ich skinienie ludzie gną przed nimi swe karki i gotowi są oddać głowy pod topór, a nadto, jakby idąc za boskim impulsem, księcia lękają się ci, nad którymi został ustanowiony, żeby się go bali. Natomiast to, mniemam, nie byłoby możliwe, jak tylko na skutek działania woli Boga. Wszelka bowiem władza jest od Pana Boga i była przy Nim zawsze, i będzie na wieki. Władza, którą posiada książę, jest zatem od Boga, bo moc Boga nigdy nie idzie na zatracenie, ani nigdy nie jest od Niego odłączona, a tylko sprawuje On ją przez ramię posłuszne, czyniąc, że wszystko nas poucza o Jego łasce i sprawiedliwości. "Przeto kto się przeciwstawia władzy, przeciwstawia się Bożemu postanowieniu" , w Jego to bowiem mocy leży obdarzanie nią, a kiedy to zapragnie, powtórne jej odbieranie lub umniejszanie. Albowiem kiedy wola władcy obraca się w okrucieństwo przeciw swym poddanym, nie jest to własny jego akt, ale raczej zrządzenie Boga dla Jego upodobania, by karać ich i nakłaniać do poprawy. [...] Skoro dobrzy ludzie uważają władzę za godną czci i szacunku, nawet kiedy spada jak plaga na upatrzonego, któż zatem nie powinien czcić tej władzy, która jest powołana przez Boga do karania złoczyńców i wynagrodzenia dobrym ludziom oraz która jest najrychlejsza w oddaniu i posłuszeństwie prawom? [...] Albowiem autorytet księcia zależy od autorytetu sprawiedliwości i prawa; i zaiste większą jest rzeczą niż władza cesarska dla księcia, aby rządy swoje umieścił pod prawami, ażeby nie mógł uczynić niczego, co by stało w niezgodzie z zasadami sprawiedliwości.

Europa w okresie wypraw krzyżowych

Uniwersał cesarza Fryderyka I Barbarossy z 1 X 1157 r.:

Gdy moc Boża, od której pochodzi każda władza na niebie i na ziemi, nam, pomazańcowi Jego, powierzyła rządy w królestwie i cesarstwie i orężowi cesarskiemu poruczyła czuwanie nad pokojem kościołów, z największym bólem serca musimy się użalić Waszej Miłości, że od głowy św. Kościoła, na którym Chrystus wycisnął piętno pokoju i miłości, zdają się wychodzić przyczyny niesnasek, posiew złego i jad zarazy. Od których, jak bardzo się obawiamy, może doznać skalania, nie daj Boże, całe ciało Kościoła, może rozpaść się jedność i powstać rozdział między władzą państwową a kapłańską. Kiedy bowiem niedawno bawiliśmy na dworze w Bizancjum i z należną troskliwością radziliśmy nad godnością cesarstwa i dobrem kościołów, przybyli legaci apostolscy, mówiąc, że takie poselstwo przynoszą naszemu majestatowi, z jakiego godność cesarstwa niemałe może osiągnąć pomnożenie. Gdy pierwszego dnia ich pobytu ze czcią ich przyjęliśmy, a drugiego, jak jest zwyczajem, do wysłuchania ich poselstwa z książętami naszymi zasiedliśmy, oni, jakby duchem nieprawości przejęci, z niesłychaną pychą, z zuchwałą wzgardą, z przeklętą wyniosłością nadętego serca przedstawili nam swe poselstwo spisane w liście apostolskim, którego treść jest taka: że mamy sobie przypomnieć, iż pan papież udzielił nam odznaki cesarskiej korony, i wcale by nie żałował, gdyby jeszcze większe „beneficja” nasza Wysokość z rąk jego otrzymała. Takie to było owo poselstwo ojcowskiej słodyczy, która winna czuwać nad jednością Kościoła i cesarstwa, która węzłem pokoju ma łączyć oboje, która do zgody i posłuszeństwa ma skłaniać umysły wiernych. Zaprawdę, do głosu tego bezczelnego i pozbawionego wszelkiej prawdy nie tylko majestat cesarski powziął należytą odrazę, alei wszyscy książęta, którzy byli obecni, takim zawrzeli oburzeniem i gniewem, że bez wątpienia byliby tych dwóch niegodziwych księży skazali na karę śmierci, gdyby temu nie była zapobiegła nasza obecność. A ponieważ wiele podobnych listów u nich znaleziono oraz czystych kart zaopatrzonych pieczęciami, mających być stosownie do ich uznania wypełnionymi, za pomocą których, jak było dotąd ich zwyczajem, usiłowali rozszerzyć zarodki jadu swej niegodziwości, obnażyć ołtarze, wynieść naczynia z domów Bożych i wygrzebać krzyże – aby nie dać im możności dalszego działania, kazaliśmy im drogą, którą przybyli, powrócić do Miasta [do Rzymu]. Gdy przez wybór książąt królestwo i cesarstwo od samego Boga jest nam dane, który przez mękę Chrystusa, Syna Swego, dwom mieczom niezbędnym do rządzenia świat poddał, i gdy Piotr apostoł tak nas uczył: „Boga się bójcie a króla czcijcie”, – każdy, kto powiada, żeśmy koronę cesarską jako „beneficjum” przyjęli od pana papieża, sprzeciwia się Boskim postanowieniom i nauce Piotra, i winien będzie kłamstwa.