Leśne kompleksy promocyjne i ich znaczenie dla kształtowania funkcji lasów w Polsce
W swojej historii człowiek stopniowo zwiększał presję na lasy i ingerował w naturalne procesy zachodzące w ekosystemach leśnych, ukierunkowując swoje działania głównie na produkcję drewna, pozyskanie nowych terenów na potrzeby osadnictwa, rolnictwa i przemysłu. W efekcie środowisko leśne zostało w znaczącym stopniu przekształcone. Najbardziej widoczną oznaką tego procesu była obecność monokulturowych plantacji drzew pozwalających na uzyskanie w skróconym cyklu produkcyjnym dużej ilości surowca drzewnego. Plantacje te, a właściwie przemysłowe monokultury leśne, charakteryzowały się niską bioróżnorodnością i nie były dostosowane pod względem składu gatunkowego do cech siedliska. Nie pełniły w związku z tym funkcji przyrodniczych, a także społecznych w takim stopniu jak inne lasy, bo w ich przypadku funkcja produkcyjna była dominująca.
Po latach, kiedy racjonalna gospodarka leśna stała się nie wyborem, ale koniecznością, leśnicy stanęli wobec problemu nowych metod hodowli lasu. Jak pogodzić ochronę lasu z jego gospodarczą eksploatacją? W jaki sposób włączyć w to człowieka, jego potrzebę wypoczynku i kontaktu z przyrodą? Jakich metod hodowli, eksploatacji i ochrony lasu użyć, aby harmonijnie połączyć funkcje ekologiczne, społeczne i produkcyjne? Odpowiedzi na te pytania miały dostarczyć Leśne Kompleksy Promocyjne. Były one oryginalnym polskim pomysłem na promowanie zrównoważonej, proekologicznej gospodarki leśnej, której jednym z podstawowych założeń jest uwzględnianie wszystkich, a przynajmniej większości funkcji pełnionych przez lasy. Ich jedynym odpowiednikiem w Europie jest szwedzka koncepcja lasu modelowego, a poza Europą podobny, choć nieco wcześniejszy, projekt kanadyjski. Powołanie leśnych kompleksów promocyjnych było konsekwencją ustaleń „Szczytu Ziemi” w Rio de Janeiro w 1992 roku, podczas którego przyjęto między innymi Deklarację o ochronie lasów, zwaną Zasadami Leśnymi oraz Konwencję o ochronie różnorodności biologicznej.
Leśne kompleksy promocyjne to duże, zazwyczaj zwarte obszary leśne o dużym znaczeniu ekologicznym, edukacyjnym i społecznym wchodzące w skład jednego lub kilku nadleśnictw. Utworzone zostały w różnych regionach kraju, aby zobrazować zmienność warunków siedliskowych, różnorodność składu gatunkowego lasu i wielość pełnionych przez niego funkcji. Pierwsze leśne kompleksy promocyjne powstały już w 1995 roku – było ich wtedy zaledwie 6. Dziś rozrosły się do 25, zajmując łączną powierzchnię ponad 12 tysięcy kilometrów kwadratowych. Większość z nich stanowią rozległe, naturalne kompleksy leśne, będące pozostałością dawnych puszcz, jak na przykład Puszcza Białowieska, Knyszyńska, Notecka czy Kozienicka. Niekiedy jednak obejmują także rozproszone powierzchnie leśne, często w otoczeniu miast, jak na przykład Lasy Warszawskie.
Te kompleksy leśne są obszarami, gdzie doskonalone są zasady gospodarki leśnej, integrujące funkcje produkcyjne lasu z funkcjami przyrodniczymi i społecznymi. Testuje się tam nowe technologie hodowli lasu, szkoli służbę leśną, realizuje prace badawcze oraz prowadzi eksperymenty, których efekty są później wdrażane w Lasach Państwowych. Jednocześnie w ich granicach rozwija się zrównoważoną turystykę, rekreację i edukację ekologiczną, łącząc je harmonijnie z działalnością produkcyjną. Ale na czym właściwie polega innowacyjność tego rozwiązania? Przede wszystkim na zmianie sposobu myślenia o roli i funkcji lasów w środowisku przyrodniczym i społeczno-ekonomicznym.
Nadrzędną zasadą gospodarowania w leśnych kompleksach promocyjnych jest bowiem uwzględnianie i wykorzystanie wszystkich funkcji lasów. Przyjęcie takiego założenia oznacza rezygnację ze stosowanego przez dziesięciolecia czysto eksploatacyjnego modelu gospodarki leśnej na rzecz modelu zrównoważonego. W praktyce przyjmuje się zasadę, że pozyskiwanie drewna nie zawsze musi być celem dominującym, a każdy las w każdym miejscu i czasie naturalnie pełni jednocześnie różne funkcje. Niektóre z nich, uznane za szczególnie ważne dla człowieka, mogą być wspomagane metodami gospodarki leśnej.
Podstawowym celem racjonalnego wykorzystania siedlisk leśnych jest zachowanie lasów istniejących i kształtowanie nowych z uwzględnieniem procesów naturalnych. Oznacza to, że wszędzie tam, gdzie jest to możliwe i uzasadnione celami przyrodniczymi i hodowlanymi należy wykorzystać sukcesję naturalną przy znaczącym ograniczeniu sztucznie wprowadzanych monokultur plantacyjnych. Natomiast uprawy plantacyjne powinno się zakładać przede wszystkim na gruntach porolnych lub na obrzeżach lasów.
Doświadczenia zdobyte podczas funkcjonowania leśnych kompleksów promocyjnych wskazują także, że podstawowym warunkiem racjonalnego wykorzystania siedlisk leśnych jest dostosowywanie składu gatunkowego i struktury drzewostanów do warunków siedliska, co gwarantuje dobrą kondycję lasu. Wiadomo bowiem nie od dziś, że lasy o dużym bogactwie gatunków odznaczają się większą produktywnością i stabilnością niż stosowane przez dziesięciolecia monokultury. Większa jest też ich odporność na zmieniające się warunki środowiska – okresowy deficyt wody, wzrost temperatury powietrza czy gradacje szkodników. Zwiększanie ogólnej wielkości produkcji leśnej i poprawa jej jakości powinna więc odbywać się przez dobór właściwego składu gatunkowego oraz kształtowanie struktury przestrzennej, wiekowej i piętrowej drzewostanów w kierunku zgodnym z warunkami naturalnymi i pełnionymi funkcjami. Ważne jest także preferowanie naturalnego odnowienia lasu, stwarzającego możliwość zwiększenia jego trwałości.
Opracowanie szczegółowych metod zrównoważonej hodowli lasu wymaga jednak pogłębionej wiedzy. Leśne kompleksy promocyjne są więc także obszarami o znaczeniu naukowym i badawczym, gdzie prowadzone są interdyscyplinarne badania środowiska leśnego. Ich wyniki pozwalają na doskonalenie metod gospodarowania lasem i określenie dopuszczalnych granic ingerencji gospodarczych w ekosystemy leśne. Testowane są różnorodne metody hodowli lasu – gospodarki nasiennej i szkółkarskiej, rębni, odnowień i zalesień, pielęgnacji lasu, przebudowy drzewostanów, upraw plantacyjnych oraz zagospodarowania drzewostanów znajdujących się pod wpływem przemysłu.
Leśne kompleksy promocyjne są ponadto alternatywą dla nadmiernie przeciążonych ruchem turystycznym parków narodowych, w których turystyka odbywa się według rygorystycznych, ściśle określonych zasad. Dzięki promocji lasów i ich udostępnieniu istnieje możliwość nie tylko zapoznania się z zasadami ekologicznej gospodarki leśnej, ale również kontaktu z przyrodą – bez większych ograniczeń wstępu i poruszania się po lesie.
Leśne kompleksy promocyjne dostarczają przykładów, że można osiągnąć kompromis między najważniejszymi zadaniami leśnictwa: gospodarką leśną mającą na celu między innymi produkcję drewna, ochroną przyrody, badaniami naukowymi, turystyką i szeroko rozumianą edukacją. Są także dowodem, że zrównoważona, wielofunkcyjna gospodarka leśna przeciwdziała zagrożeniom lasu, wynikającym z rozwoju cywilizacji.