Marek Tulliusz Cyceron O państwie

Rządy powierza się jednostce, niewielkiemu kolegium lub ogółowi obywateli. Gdy panuje jeden człowiek, nazywamy go królem, a ustrój monarchią. Kiedy władzę sprawuje grupa wybrańców, mówimy o rządach elity. Z ludowładztwem mamy do czynienia, gdy ogół o wszystkim decyduje. Przy zachowaniu ciągłości zasad stanowiących na początku zawiązek społeczeństwa każda z tych trzech form ustroju może się okazać znośna, bo chociaż w moim przekonaniu każdej daleko jest do ideału i prawdziwej doskonałości, jednak w pewnych określonych sytuacjach każda ma swoje zalety. Król sprawiedliwy i mądry, niewielka grupa wybitnych obywateli i wreszcie ogół obywateli (chociaż jego władza budzi najwięcej wątpliwości) mogą gwarantować stabilność ustroju, o ile unikną zachłanności i bezprawia. (...) król ma wiele wspólnego z ojcem, bo chroni poddanych i dba o nich jak o potomstwo (...) [warto zatem] korzystać z opieki jednego człowieka, którego cechuje wyjątkowa szlachetność i niezwykłe poczucie obowiązku. Z drugiej strony jednak elity głoszą tezę, że co wiele głów, to nie jedna, a sprawiedliwość i rzetelność w ogóle nie ucierpią. W końcu także zwykli obywatele zaczynają gardłować, że nie będą słuchać ani jednostki, ani grupy ludzi wpływowych, ponieważ wolność nawet dla dzikich stworzeń jest najwyższym dobrem, którego brakuje pod rządami monarchy albo elit władzy. Królowie zatem oferują nam opiekę i przywiązanie, elity roztropność, a lud wolność; daremnie je ze sobą porównujesz, bo i tak nie wiadomo, co wybrać. (...) Cyrus, król Persji, był władcą nadzwyczaj mądrym i sprawiedliwym, ale to nie czyni z monarchii ustroju godnego polecenia, ponieważ o wszystkim decyduje jeden człowiek, a państwo jest z definicji rzeczpospolitą, o którą obywatele troszczą się pospołu. Nasi sprzymierzeńcy Massylijczycy rządzeni są sprawiedliwie przez obywateli wybranych z tamtejszej elity, ale zwykli ludzie żyją tam jakby w niewoli. Z drugiej strony jednak, gdy Ateńczycy odsunęli od władzy areopag, a wszystkie decyzje zależały od postanowień ogółu, państwo utraciło stabilność, ponieważ nie uwzględniano różnic między obywatelami. Mówię tu o trzech formach ustroju istniejących w czystej postaci, bez żadnych domieszek. Oprócz wymienionych już wad mają także inne zgubne właściwości. Każda z powyższych form rzeczpospolitej łatwo się degeneruje. Powróćmy do wcześniejszych przykładów. Cyrus to dobry władca, wart jest nawet miłości, ale całkiem inne odczucia budzi okrutnik Falarys, którego rządy ukazują, jak łatwo jedynowładca może się stoczyć i zostać tyranem. Jeśli chodzi o Massylijczyków, elita władzy wyłoniona spośród małej grupy najbardziej wpływowych obywateli przypomina sprzysiężenie trzydziestu Ateńczyków. żeby nie szukać innych przykładów, dodam jeszcze, że w Atenach wszechwładza ogółu obywateli skłoniła ich do szaleństwa i zgubnego nadużycia swobody (...) zatem prawo jest najważniejszym spoiwem obywatelskiej wspólnoty i obowiązuje wszystkich jednakowo (...) sądzę, że monarchia jest najlepszą wśród trzech wymienionych na początku form ustrojowych. Góruje nad nią czwarta, stanowiąca przemyślane i harmonijne połączenie elementów wziętych z trzech wzorcowych postaci ustroju. Chciałoby się mieć w rzeczpospolitej zwierzchność podobną do władzy królewskiej, zachować na stałe wpływy elit, a pewne kwestie pozostawić do rozstrzygnięcia ogółowi. Po pierwsze, taki ustrój daje obywatelom poczucie równości, bez którego ludzie wolni na dłuższą metę nie potrafią żyć. Po drugie, w przeciwieństwie do poprzednich form ustrojowych gwarantuje stabilność, jako że wcześniej opisane postaci łatwo się degenerują (...) jak melodia powstaje z różnych dźwięków łączonych ze sobą zgodnie i harmonijnie, tak państwo funkcjonuje jako zwarta całość, gdy wyższe, niższe i średnie warstwy społeczeństwa współistnieją niczym właściwie uporządkowane dźwięki. Za odpowiednik muzycznej harmonii uznałem w rzeczpospolitej powszechną zgodę – najmocniejszą i najlepszą więź oraz gwarancję pomyślności, co bez sprawiedliwych rządów jest nie do pomyślenia.

(...)

Rzeczywiste prawo to zatem prawdziwa roztropność zgodna z naturą, odwieczna i obecna w każdym człowieku, która jest władczym głosem obowiązku i stanowczym ostrzeżeniem przed zbrodnią. (...) Wspomnianego prawa nie godzi się zmieniać, zastąpić jego postanowień innym lub całkiem znieść; senat ani ogół obywateli nie zwolnią nas z jego przestrzegania. Pozbawione sensu byłoby szukanie komentatora lub znawcy, by ustalił odpowiednią wykładnię; w Rzymie i Atenach, teraz i w przyszłości to prawo niczym się nie różni; w każdym miejscu po wsze czasy pozostanie bez zmian, wieczne i jedno dla wszystkich niczym bóg, król i pan wszechrzeczy, który to prawo stworzył, obmyślił i zatwierdził. Kto nie przestrzega jego postanowień, samego siebie utraci i odrzuciwszy własne człowieczeństwo, będzie przez to cierpiał, choćby uniknął męki uważanej powszechnie za karę.

fil4 Źródło: Marek Tulliusz Cyceron, O państwie, [w:] tegoż, O państwie, O prawach, tłum. Iwona Żółtowska, Kęty 1999.