Od kiedy się liczymy, czyli spisy ludności

Spisy stanowią bezcenne źródło informacji o tym, jacy jesteśmy, jak żyjemy i co zmieniło się w naszym życiu w ciągu minionej dekady. Są dorobkiem kulturowym i bezcennym dziedzictwem narodowym. Ich największą wartością jest ciągłość i porównywalność danych.

Pierwszych fragmentarycznych spisów ludności dokonywano już w starożytnym Egipcie, Persji i Chinach. Wykorzystywano je do celów podatkowych, wojskowych lub religijnych. W starożytnym Rzymie regularnie odbywały się spisy określane jako cenzusy, które od 443 roku przed naszą erą co 5 lat przeprowadzali specjalni urzędnicy – cenzorzy. Nawet biblijne przekazy głoszą, że ze względu na zarządzony przez cezara Kwiryniusza „spis ludności w całym świecie”, Święta Rodzina musiała się stawić w miejscu urodzenia Józefa, czyli w Betlejem.

W czasach nowożytnych pierwsze spisy ludności przeprowadzano w krajach skandynawskich (na przykład w Szwecji w 1749 roku). W Stanach Zjednoczonych pierwszy spis odbył się w 1790 roku, na ziemiach polskich w 1789 roku, a w Rosji dopiero w 1897. Na początku XIX wieku przeprowadzono też pierwsze spisy w Wielkiej Brytanii, Francji, Prusach i Austrii.

Informacje liczbowe o ludności ziem polskich zaczęły się pojawiać już w średniowieczu, między innymi w kronice Galla Anonima i w bullach papieskich. Od XVI wieku zaczęto wymieniać liczby mieszkańców w państwowych rejestrach podatkowych i lustracjach królewszczyzn, sporządzanych głównie dla celów fiskalnych i wojskowych. W okresie oświecenia kościelne spisy ludności przeprowadzane były przez biskupów.

Pierwszy spis ludności na ziemiach polskich był przeprowadzony na podstawie konstytucji z 22 czerwca 1789 roku – „Lustracya dymów i podanie ludności”. Wyniki tego spisu miały posłużyć do powzięcia uchwały w sprawie podatku na pokrycie kosztów utrzymania stałej stutysięcznej armii. W spisie ujęto nie tylko liczbę ludności, ale także jej strukturę społeczno-zawodową. Chociaż spis ten, ze względu na jego charakter, nie objął stanów uprzywilejowanych, to jest szlachty i duchowieństwa, to jednak stał się podstawą szacunków obliczania zaludnienia Rzeczypospolitej końca XVIII wieku.

W 1808 roku i 1810 roku przeprowadzono na terytorium Księstwa Warszawskiego dwa powszechne spisy ludności. Badano wówczas stan ludności i jej strukturę demograficzną (płeć, wiek), wyznanie, sytuację zawodową oraz liczbę domów. Spisy miały posłużyć głównie ustaleniu liczby ludności zdolnej do poboru do armii napoleońskiej. Pominięto jednak znaczną część mieszkańców Księstwa. W celu opracowania materiałów spisowych, powołano Biuro Statystyczne podległe Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Była to pierwsza centralna państwowa instytucja statystyczna na ziemiach polskich i jedna z pierwszych w Europie. W okresie zaborów ziemie polskie włączono w system spisów ludności państw zaborczych.

Pierwszy powszechny spis ludności oparty na nowoczesnych zasadach przeprowadzono w już niepodległej Polsce w 1921 roku. Jednak nie objął on Górnego Śląska, Wileńszczyzny i miejscowości, które nie zostały ostatecznie przyznane Polsce. Do dziś imponuje zakres tematyczny pierwszego spisu ludności. Wówczas był to jedyny spis powszechny w historii Polski, w którym jednocześnie badano narodowość i wyznanie, a wyniki opublikowano dla każdej, nawet najmniejszej, miejscowości w odrębnych tomach dla każdego województwa.