Podstawowe pojęcia demografii

Zmianami liczby ludności na świecie zajmuje się nauka zwana demografiądemografiademografią. Posługuje się ona głównie metodami badań statystycznych.

Współcześnie prawie wszystkie państwa zbierają i analizują dane dotyczące populacji ludności. Państwa uprzemysłowione najczęściej robią to poprzez spis ludności, który jednak nie jest do końca precyzyjny, np. często nie są w nim uwzględniani bezdomni czy nielegalni imigranci. Z kolei w krajach słabo rozwiniętych, ale o wysokim przyroście naturalnym, dane są jeszcze mniej wiarygodne, ponieważ spisujący nie docierają do wszystkich mieszkańców. Dane te służą nie tylko do prognoz demograficznych, ale także gospodarczych.

Zmiany w liczbie ludności oraz związane z nimi zjawiska, takie jak wyżywienie ludności czy poziom życia znalazły swoje odzwierciedlenie w teoriach ludnościowychteoriateoriach ludnościowych.

Teoria ludnościowa T.R. Malthusa

RlfGIy69wU0VP1

Obraz przedstawia starszego mężczyznę. Mężczyzna ma krótkie, kędzierzawe włosy. Ma długi, spiczasty nos, wyraziste oczy i wysokie czoło. Ubrany jest w surdut z wysokim kołnierzem, kamizelkę, koszulę ze stójką.

Dopiero pod koniec XVIII wieku pojawiła się pierwsza teoria ludnościowa dążąca do wyjaśnienia przyczyn zmian liczby ludności w długim okresie. Teoria ta została sformułowana przez brytyjskiego pastora Thomasa Roberta Malthusa i nawiązuje do rozwijanych wówczas koncepcji fizykoteologiifizykoteologiafizykoteologii, usiłujących za pomocą modeli logicznych przedstawić „boski porządek”, tj. wynikające z prawa naturalnego zasady rządzące ludzkimi zachowaniami.

Należy zdawać sobie sprawę, iż teoria ta bazowała na osiągnięciach poprzedników, tj. pracach Ibn Khalduna (XIV w.) o cykliczności wzrostów i spadków liczby ludności, G. Botera (XVI w.) o powiązaniach między liczbą ludności a produktywnością ziemi, G. Oresta (XVIII w.) o nieskrępowanej zdolności prokreacyjnej człowieka prowadzącej do wzrostu wykładniczego liczby ludności czy R. Contillona (XVIII w.), zawierających w zasadzie pełną koncepcję Malthusa. Istotą teorii Malthusa jest określenie na podstawie obserwacji empirycznych tempa przyrostu produkcji żywności w długim okresie i teoretycznego tempa wzrostu liczby ludności. Zgodnie z danymi statystycznymi z połowy XVIII wieku produkcja zboża (główny zasób żywności) w Anglii rosła liniowo, tj. zgodnie z postępem arytmetycznym. Jednocześnie potencjalne tempo wzrostu liczby ludności określone zostało jako stałe w ujęciu względnym, co oznacza wzrost liczby ludności w tempie geometrycznym. W rezultacie następuje wyraźna różnica między teoretycznym tempem zmiany dostępnej żywności i liczebnością populacji ludzkiej.

Tempo wzrostu liczby ludności a tempo wzrostu produkcji żywności według koncepcji T.R. Malthusa

Neomaluzjanizm

Koncepcja Malthusa to pierwsza nowożytna teoria ludnościowa, będąca prototypem modeli ekorozwoju, tj. uwzględniania wydolności środowiska naturalnego przy określaniu „właściwej” liczby ludności. Do dzisiaj przywoływana jest jako źródło dla poparcia konieczności podejmowania działań przeciwko nadmiernej liczbie ludności, czyli stanowi przeludnieniaprzeludnienieprzeludnienia, który grozi obniżeniem potencjalnej stopy życia. Jednakże współczesne metody osiągania stanu równowagi daleko odbiegają od tych, które propagował pastor Malthus. Zaliczają się do nich m. in. metody planowania rodziny. Z uwagi na odmienność metod wykorzystywanych do zapewnienia równowagi ludnościowej (dopasowania liczby ludności do szeroko rozumianej społecznej produktywności) od tych, które zalecał brytyjski pastor, występujący współcześnie nurt myślenia w kategoriach maltuzjańskich nazywamy neomaltuzjanizmem.

Teoria przejścia demograficznego

W latach 20. XX w. Warren S. Thompson zauważył, że rozmiar populacji ludności jest uzależniony od dwóch współczynników – urodzeń i zgonów. Na podstawie tego spostrzeżenia demografowie opracowali teorię przejścia demograficznego.

RUVUKfjAiyzH3

Grafika przedstawia dwa wykresy ukazujące model czterofazowy transformacji demograficznej. Na górnym wykresie oś pionowa wskazuje na rozwój populacji, natomiast oś pozioma na czas. Linia na wykresie wskazuje na rozwój populacji w czasie podzielonym na cztery etapy. W etapie pierwszym rozwój populacji w czasie jest powolny i ma przebieg sinusoidalny – raz nieco spada, raz nieco wzrasta. W drugim okresie rozwój populacji zaczyna znacząco wzrastać, w trzecim okresie wzrasta powoli, ale systematycznie, by w czwartym okresie utrzymywać się na równym, zbliżonym poziomie. Wykres drugi ukazuje na osi pionowej liczbę urodzin i zgonów na 1000 osób w skali od 0 do 50, natomiast na osi poziomej czas w czterech etapach. W pierwszym etapie liczba urodzin i zgonów utrzymuje się w równowadze na poziomie ok 50. W etapie drugim następuje gwałtowny przyrost ludności (duża liczba urodzin, mała liczba zgonów). W trzecim etapie liczba urodzeń i zgonów spada, by w czwartym okresie uzyskana została równowaga.

Cztery etapy przejścia demograficznego

Możliwe jest pojawienie się kolejnego etapu, szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych, w którym nie następuje zastępowalność pokoleń.

Model ten uznaje się za przeciwstawny modelowi T.R. Malthusa.

Słownik