O ustawach królewskich i Ustawie XII [dwunastu] Tablic:

Digesta Justyniańskie

Pomponius w księdze jedynej podręcznika.

– Wydaje nam się rzeczą konieczną przedstawić pochodzenie i rozwój samego prawa.

Otóż w początkach naszego państwa naród żył pierwotnie bez określonej ustawy i bez określonego prawa a wszystkim rządzili dowolnie królowie.

Później, gdy państwo rozwinęło się do pewnego stopnia … sam Romulus nadał narodowi pewne ustawy i nadawali je następni królowie. Wszystkie one znajdują się spisane w księdze Sextusa Papiriusa księga ta zwie się ius civile Papirianum prawo cywilne Papiriusa nie dlatego, iżby Papirus tam coś od siebie dodał, ale że zebrał w jedną całość ustawy wydane w sposób nieuporządkowany.

Następnie po wypędzeniu królów wszystkie te ustawy traciły moc wiążącą i naród rzymski ponownie zaczął stosować raczej nieokreślone prawo i jakiś zwyczaj niż nadaną ustawę.

Później, by to się dłużej nie działo, postanowiono powołać na mocy władzy publicznej dziesięciu mężów, aby za ich pośrednictwem zwrócić się do państw greckich o ustawy i oprzeć państwo na ustawach; te spisane na tablicach z kości słoniowej wystawiono przed mównicą, by można było ustawy bez przeszkód poznawać ci sami mężowie spostrzegli, że owym pierwszym ustawom brakuje czegoś i dlatego w następnym roku dodali do tychże tablic dwie inne; tak więc od tego dodatku nazwano je ustawami dwunastu tablic.

Niektóre z ustaw XII tablic:

Tablica I. 1. Jeżeli kto (powód ) wzywa przed sąd, niech pozwany idzie. A gdy nie idzie, weźmij kogoś na świadectwo, tedy dostaw go siłą.

Tablica IV. 2. Jeżeli ojciec sprzeda syna potrzykroć, niech syn będzie wolny od władzy ojca.

Tablica V. 7a. Jeżeli kto stanie się chorym umysłowo, niech władza nad nim i nad jego majątkiem przejdzie na agnatów i gentylów.

Tablica VI. 1. Gdy się dokonuje nexum i mancypacji, to co ustnie oświadczono, niechaj będzie prawem.

Tablica VIII. 2. Jeżeli kto okaleczył cieleśnie drugiego, a z nim się nie ugodził, niechaj dotknie go kara odwetu.

Gaius

Instytucje

Źródła prawa:

(…)

2. Składają się zaś prawa ludu rzymskiego z ustaw, uchwał zgromadzeń plebejskich, uchwał senatu, konstytucji cesarzy, edyktów tych (urzędników), którzy mają prawo ogłaszania edyktów, (oraz) odpowiedzi znawców prawa.

3. Ustawą jest to, co lud nakazuje i postanawia. Uchwałą zgromadzenia plebejskiego jest to, co plebs nakazuje i postanawia. Plebs zaś tym się różni od ludu, że nazwą ludu oznacza się wszystkich obywateli, licząc także patrycjuszów, nazwą plebsu zaś oznacza się pozostałych obywateli, z pominięciem patrycjuszów. Stąd (też) patrycjusze niegdyś twierdzili, że uchwałami zgromadzeń plebejskich, które zostały podjęte bez ich przyzwolenia, nie są oni związani. Lecz potem uchwalona została ustawa Hortensia, w której postanowiono, że uchwały zgromadzeń plebejskich obowiązują cały lud; tak więc, tym sposobem zostały (one) zrównane z ustawami.

4. Uchwałą senatu jest to, co senat nakazuje i postanawia. A zachowuje ona moc ustawy, choć tę sprawę rozważano.

5. Konstytucją cesarza jest to, co cesarz postanawia dekretem lub edyktem lub listowną odpowiedzią. I nigdy nie wątpiono, że to zachowuje moc ustawy, skoro (i) sam cesarz otrzymuje władzę przez ustawę.

6. Prawo ogłaszania zaś edyktów mają urzędnicy ludu rzymskiego. Lecz najobszerniejsze prawo jest (zawarte) w edyktach dwóch pretorów: miejskiego i dla cudzoziemców, których jurysdykcję mają w prowincjach ich namiestnicy; także w edyktach edylów kurulnych, których jurysdykcję mają w prowincjach ludu rzymskiego kwestorowi, bo do prowincji cesarza w ogóle się nie posyła kwestorów i dlatego też edykt w tych prowincjach nie jest ogłaszany.

7. Odpowiedzi znawców prawa są (to) zdania i poglądy tych (prawników), którym pozwolono tworzyć prawa. Jeżeli do jednego sprowadzają się ich wszystkie zdania, to, co w taki sposób myślą, zachowuje moc ustawy, jeżeli są natomiast sprzeczne między sobą, sędziemu wolno pójść za którym chce zdaniem.