Spór o status Puszczy Białowieskiej i sposób zarządzania jej ochroną oraz eksploatacją toczy się od stu lat, będąc jednym z najdłużej trwających konfliktów związanych z ochroną środowiska w Polsce. Istotą sporu jest odmienne rozumienie definicji lasu i jego funkcji przez poszczególne jednostki oraz różnica poglądów na temat zasad ochrony wartości przyrodniczej Puszczy Białowieskiej. Stronami sporu są leśnicy z jednej i przyrodnicy z drugiej strony. Ci pierwsi to przedstawiciele administracji lasów państwowych, część urzędników Ministerstwa Środowiska, niektórzy przedstawiciele nauk leśnych oraz reprezentanci przemysłu drzewnego, którzy – wbrew często wygłaszanym oświadczeniom – z reguły traktują las jako obiekt działalności gospodarczej, w którym prowadzi się różne zabiegi celem pozyskania cennego ekonomicznie surowca drzewnego. Przyrodnicy to z kolei ekolodzy, biolodzy, naukowcy zajmujący się ochroną środowiska, działacze organizacji ekologicznych, ale także zwykli ludzie wrażliwi na piękno przyrody i doceniający jej wartość. Dla nich las jest zmieniającym się w czasie tworem przyrody, niewymagającym interwencji człowieka. Wszystkie jego elementy wzajemnie się warunkują, nie ma w nim gatunków i procesów lepszych i gorszych, mniej i bardziej „wartościowych”, pożytecznych czy szkodliwych. Poznajmy opinie obu stron na temat ochrony i wykorzystania Puszczy Białowieskiej.

W podejściu prezentowanym przez leśników przekonanie o pierwotnym charakterze niektórych fragmentów Puszczy Białowieskiej jest szkodliwym mitem. Uzasadnia i sankcjonuje bowiem konieczność biernej ochrony lasu polegającej na zaniechaniu jakiejkolwiek ingerencji i dopuszczeniu przyrodniczych procesów rozwoju zbiorowiska leśnego. Tymczasem taki sposób postępowania prowadzi między innymi do starzenia drzewostanów, a co za tym idzie – do ich osłabienia i większej podatności na gradacje szkodników. W lesie pojawiają się niekontrolowane podrosty drzew oraz martwe drewno będące potencjalnym źródłem infekcji i zwiększające zagrożenie pożarowe, zwłaszcza podczas suchych lat. Utrzymywanie takiego zbiorowiska w dłuższym okresie może prowadzić między innymi do zmiany struktury gatunkowej, ograniczenia różnorodności i występowania trudnych do przewidzenia kierunków sukcesji na obszarach uprzednio antropogenicznie przekształconych, nawet jeżeli obecnie mają one charakter „zbliżony do naturalnego”. Nie daje to gwarancji zapewnienia trwałości cennych ekosystemów oraz pełnionych przez nie funkcji. Tymczasem prowadzenie gospodarki leśnej na tych obszarach prowadzi do stworzenia stabilnych układów ekologicznych o przewidywalnej, wysokiej bioróżnorodności. Potwierdzeniem pozytywnego jej wpływu jest, zdaniem leśników, porównanie przeszłego i obecnego stanu białowieskich lasów.

Obecnie występująca gradacja kornika drukarza, która między innymi przyczyniła się do obumarcia 1,5 mln świerków, jest bezpośrednią konsekwencją ograniczenia możliwości wykonywania statutowych działań z zakresu ochrony lasu. Wprowadzenie w 2012 roku ograniczeń w pozyskiwaniu drewna i całkowitego wyłączenia z wyrębu drzewostanów stuletnich uniemożliwiło bowiem usuwanie niezbędnej liczby zaatakowanych świerków. Dlatego gradacja kornika zaczęła się swobodnie rozwijać i błyskawicznie rozprzestrzeniać na kolejne fragmenty Puszczy.

Leśnicy zwracają także uwagę na fakt, że niektórym formom ochrony przyrody, na przykład ochronie całkowitej w rezerwatach, niesłusznie nadaje się nadzwyczajny status, ponieważ wiele spośród priorytetowo chronionych układów przyrodniczych ma początki antropogeniczne i bez udziału człowieka nigdy by nie powstały.

Poglądom prezentowanym przez leśników przeciwstawiają się przyrodnicy. Twierdzą oni, że stabilność jest obca przyrodzie. Naturalne zbiorowiska roślinne, ekosystemy i krajobrazy cały czas ewoluują, a ich ciągła zmienność jest cechą charakterystyczną naturalnych układów przyrodniczych. Las naturalny jest bowiem czymś więcej niż tylko zbiorem drzew, krzewów i roślinności runa. Zmienne w czasie i przestrzeni procesy przyrodnicze zachodzące w ekosystemie kształtują wszystkie składowe lasu, od roślin przez roślinożerców i drapieżniki, aż po organizmy rozkładające martwe szczątki.

Przyrodnicy podkreślają, że Puszcza Białowieska, w odróżnieniu od lasów gospodarczych, nie jest dziełem człowieka. Po ustąpieniu lądolodu drzewa zasiedliły ten obszar samoczynnie i porastają go nieprzerwanie od tysięcy lat. W obecnych warunkach klimatycznych Polski nie jest możliwe, by las wyginął. Może zmieniać się jego skład gatunkowy w zależności od zmian klimatu czy warunków wodnych, ale jest to naturalny proces rozwoju zbiorowiska leśnego i nie należy go modyfikować. A skoro Puszcza nie ginie, nie ma potrzeby jej ratowania. Dlatego lasu nie można konserwować w niezmienionym stanie, kontrolować i utrzymywać w wymuszonej równowadze. Puszcza nie jest bowiem parkiem leśnym, który można kształtować według z góry przyjętych założeń, także natury finansowej, zgodnie z wyobrażeniami człowieka o tym, jak park taki powinien wyglądać. Działania te szczególnie nie powinny być stosowane wobec lasów naturalnych, jakim bez wątpienia w znacznej części jest Puszcza Białowieska.

Szczególną ochroną należy objąć starodrzew i obecne w nim martwe drewno. Zastępowanie nowymi nasadzeniami wyciętych starych, naturalnych drzewostanów powoduje zasadniczą zmianę przebiegu procesów przyrodniczych. Stwarza też ryzyko gwałtownego spadku bioróżnorodności wskutek ubywania gatunków rodzimych, zwłaszcza reliktów puszczańskich, w miejsce których mogą być wprowadzane gatunki inwazyjne. Takie działanie wpływa także na ograniczanie dostawy substancji dostarczanych przez rozkładające się drzewa, które są kluczowe dla rozwoju leśnej różnorodności biologicznej.

To prawda, że opanowane przez kornika drukarza świerki usychają. Ale jeśli pozostawi się je w lesie, martwe i rozkładające się drzewa będą pełnić jeszcze przez dziesiątki lat ważną rolę biologiczną – zapewnią miejsca bytowania licznym gatunkom organizmów, użyźnią glebę, powoli oddając do środowiska substancje zgromadzone w swoich tkankach, co ułatwi wzrost nowego pokolenia drzew. Natomiast ich wycinanie i wywożenie z lasu prowadzi do znacznego zubożenia całego ekosystemu leśnego. Puszcza będzie trwała dopóty, dopóki pozwoli się puszczańskim drzewom naturalnie umierać i rozkładać, a młodym roślinom naturalnie wzrastać.

Zdaniem przyrodników główną przyczyną upraszczania struktury drzewostanów jest właśnie gospodarka leśna powodująca zastępowanie naturalnych, dynamicznych zbiorowisk roślinnych przez uprawy składające się tylko z jednego lub kilku faworyzowanych gatunków drzew, wytwarzających pożądany gospodarczo surowiec.

Przy tak skrajnie przeciwstawnych poglądach na razie nie istnieje sposób rozwiązania konfliktu między przyrodnikami a leśnikami. Być może zakończy się on dopiero wtedy, gdy cała polska część Puszczy Białowieskiej zostanie objęta parkiem narodowym, o co usilnie od kilkudziesięciu lat walczą jedni i czemu zdecydowanie przeciwstawiają się drudzy.