Dramat naturalistyczny

R14PQGW3f0Cln1

Ilustracja przedstawia dojrzałą kobietę. Jest ona ubrana w długą suknię. Rękawy sukni są szerokie, koronkowe. Na jej głowie jest kapelusz. Jej włosy są ciemne. Na zdjęciu kobieta siedzi na fotelu. Prawą rękę opiera na stojącej parasolce. Lewą przytrzymuje wiszące na jej szyi na sznurku okulary. W tle, za siedzącą Zapolską znajduje się rozstawiony parawan.

Naturalizm rozwinął się w drugiej połowie XIX w. we Francji. Głównym przedstawicielem i teoretykiem tego kierunku był wybitny pisarz Emil Zola, autor znanych powieści m.in. Germinal i Nana. Do jego prekursorów zalicza się Gustawa Flauberta i braci de Goncourt. Według naturalistów człowiek to istota zdeterminowana przez czynniki biologiczne – instynkt samozachowawczy, głód, popęd seksualny, dobór naturalny, walkę o byt, dziedziczność oraz czynniki społeczne – wpływ środowiska, przynależność do określonej klasy społecznej. W warstwie estetycznejestetykaestetycznej naturaliści postulowali weryzm, czyli jak najwierniejsze odtworzenie rzeczywistości. Uznawali też, że literatura i sztuka powinny dążyć do ideału naukowego obiektywizmu. Wiązało się z tym preferowanie współczesnej tematyki oraz tendencja do ukazywania rzeczywistości bez upiększeń, bez pomijania jej ciemnych stron. Istotnym elementem naturalizmu była krytyka społeczeństwa mieszczańskiego, której towarzyszyło szczególne upodobanie do przedstawiania występujących w nim zjawisk patologicznych. Naturaliści cenili przede wszystkim powieść, która, według Zoli, mogła być prawdziwym „dokumentem ludzkim”, czyli obiektywnym, naukowym zapisem poznawanego drogą obserwacji życia jednostki i społeczeństwa. Zola był jednak także twórcą i teoretykiem dramatu naturalistycznego. W swej praktyce dramaturgicznej (m.in. Teresa Raquin) realizował postulat ograniczenia roli akcji na rzecz analizy psychologicznej. Dbano o realistyczne przedstawienie postaw i motywacji bohaterów, którzy byli reprezentatywnymi przedstawicielami określonego środowiska. Konsekwencją dążenia do ukazania realiów społeczno‑obyczajowych było sięgnięcie po język potoczny i indywidualizacja językowa. Werystycznie traktowano również konstrukcję czasu i przestrzeni dramatycznej. Światopogląd naturalistyczny miał także inne konsekwencje dla budowy dramatu. Biologiczny determinizmdeterminizmdeterminizm często przybierał postać fatalizmu dziedziczności, który niczym fatum w dramacie antycznym przesądzał o losie bohaterów, jak miało to miejsce np. w Upiorach Ibsena. Utwory naturalistyczne miały zazwyczaj krytyczny i pesymistyczny wydźwięk, niekiedy pojawiały się w nich również elementy komiczne, często połączone rozmaitymi związkami z aspektami tragicznymi, co było uzasadnione naturalistycznym postulatem ukazywania życia w całej jego różnorodności i złożoności. Dramaty naturalistyczne pisali, obok wspomnianych twórców, m.in. Gerhardt Hauptmann (Tkacze) i August Strindberg (Panna Julia). Do polskich twórców tego nurtu należeli m.in. Jan August Kisielewski (W sieci, Karykatury),  Adolf Dygasiński i Adolf Nowaczyński. Naturalistycznie ujęty wątek krytyki moralności mieszczańskiej przewija się przez całą twórczość Zapolskiej, m.in. w jej najlepszych dramatach: Żabusia, Ich czworo, Panna Maliczewska.

Naturalizm w teatrze

RtiPd8a0zrBNB1

Ilustracja przedstawia afisz z przedstawienia teatralnego. Ilustracja składa się ze zdjęć wykonanych podczas spektaklu Moralność Pani Dulskiej. Na środku afisza jest napis: Moralność Pani Dulskiej. Dramat miłosny i dramat obyczajowy. Odwieczna walka zdrowej moralności, reprezentowanej przez wieś, z hipokryzją i zepsuciem wielkiego miasta. Obok wspomnianego napisu, po lewej stronie znajduje się kobieta w średnim wieku. Twarzą zwrócona do mężczyzny, znajdującego się po prawej stronie afisza. Mężczyzna nie patrzy na kobietę, lecz przed siebie. Mężczyzna ten jest w średnim wieku, z wysokim czołem i wąsem. W górnej części afisza znajduje się zdjęcie na którym kobieta i mężczyzna leżą w łóżku. Mężczyzna leży na wznak, ręce ma pod głową. Kobieta również leży na wznak, ale zwrócona jest w stronę mężczyzny. Lewą ręką trzyma opartą na mężczyźnie. W dolnej części afisza znajdują się kolejne zdjęcia z przedstawienia. Na zdjęciach znajdują się postacie z przedstawienia. Postacie te są skupione w grupkach. Ich twarze są skupione i bez emocji. Po lewej stronie afisza siedzą kobieta i mężczyzna. Mężczyzna siedzi odwrócony tyłem. Nad nimi stoi starsza kobieta. W tle stoi kobieta. Po prawej stronie afisza na fotelu siedzi mężczyzna. Trzyma on na swoich kolanach dwie kobiety. Nad nimi stoją kobieta i mężczyzna. Kobieta ma na głowie ubrany jasny kapelusz. Na środku afisza siedzą kobieta i mężczyzna. Mężczyzna całuje kobietę w szyję. Kobieta siedzi w swobodnej pozycji. Prawą nogę trzyma wyciągniętą na małym stoliku.

Naturalizm był także liczącym się nurtem w teatrze końca XIX w. i jednym z pierwszych przejawów Wielkiej Reformy Teatralnej. Głównym przedstawicielem naturalizmu był André Antoine, twórca paryskiego Théâtre Libre, który wystawił na swej scenie m.in. wiele dramatów naturalistycznych. Antoine postawił sobie za cel stworzenie na scenie jak najdoskonalszej iluzji rzeczywistości. Scenografia imitowała rzeczywistość – na scenie pojawiały się nie tylko prawdziwe meble, ale także jedzenie i napoje, siano, błoto czy surowe mięso. Między publicznością a aktorami powstała słynna czwarta ściana, co oznaczało, że mogli grać także tyłem do widzów, zachowując się naturalnie, „jak w życiu”. Odrzucono deklamacyjny styl wypowiadania kwestii, do czego przyczyniły się dramaty pisane językiem potocznym. Dla dalszego rozwoju teatru niezwykle istotne było też podporządkowanie wszystkich elementów spektaklu koncepcji reżysera. Naturalistyczne koncepcje twórczo rozwinął Konstanty Stanisławski, założyciel (wraz z W. Niemirowiczem‑Danczenką) Moskiewskiego Teatru Artystycznego (MChT), który wsławił się tendencja do fotograficznego niemal odtwarzania realiów społecznych na scenie, a przede wszystkim opracowaniem metody gry aktorskiej opartej na dogłębnej analizie psychologicznej. Gabriela Zapolska zetknęła się z naturalizmem podczas dwuletniego pobytu we Francji, gdzie grała w Théâtre Libre Antoine’a. Długoletnie aktorskie doświadczenia Zapolskiej, która swoją karierę sceniczną rozpoczęła w roku 1879, miały duży wpływ na jej warsztat dramatopisarski, co bez trudu można dostrzec w Moralności Pani Dulskiej.

Słownik