Respondenci muszą chcieć odpowiadać

Niepoprawnie skonstruowane pytania mogą poważnie zafałszować wyniki otrzymanych badań. Nawet nieznaczna zmiana sformułowania może skłonić respondenta do wyboru odpowiedzi „tak” zamiast „nie”. Kwestia ta pozostaje tak samo ważna na etapie planowania badania, jak i jego realizacji, na przykład w terenie, gdy ankieter osobiście prowadzi wywiad, zadając respondentom przygotowane przez autora kwestionariusza pytania. Powinien to robić bardzo uważnie oraz zadbać o to, by respondenci rozumieli i interpretowali pytania zgodnie z intencją ich autorów.

Ten etap realizacji badań obarczony jest również innym ryzykiem błędu. Earl Babbie, w podręczniku Badania społeczne w praktyce, zwraca uwagę na fakt, że często ktoś deklaruje swoje niezdecydowanie w wyborze odpowiedzi, podczas gdy w istocie woli skrywać swoją opinię, sądząc, że jest w mniejszości. W raporcie CBOS z roku 2014 pod tytułem Sondażowe kłamstwa, czyli o czym nie wypada mówić ankieterowi czytamy:

„Istnieją tematy, których wolimy unikać. Nasze poglądy, wybory, to, jak żyjemy, łatwo poddaje się ocenie otoczenia. W naturze każdego człowieka leży potrzeba afiliacji i zrozumienia. Dzieląc się swoimi doświadczeniami i przekonaniami, często kierujemy się więc zasadą aprobaty – staramy się ujawniać tylko te informacje, które nie narażą nas na negatywną ocenę. Wolimy być akceptowani niż potępiani. Niekiedy też, po prostu, nie lubimy się tłumaczyć”.

Pogląd ten potwierdzają przeprowadzone badania: Polacy wstydzą się ujawniać preferencje partyjne i poglądy polityczne w ogóle. Ale jeszcze gorzej reagują na bardziej drażliwe kwestie. Aż 76% badanych zadeklarowało, że nigdy nie przyznałoby się ankieterowi do wręczania łapówki, a 62% – do pracy na czarno. 64% badanych uważa, że ankietowani nie byliby szczerzy w sondażu na temat życia seksualnego. „W dużej mierze spodziewają się oni również nieszczerych odpowiedzi odnośnie wyrzucania śmieci byle gdzie (76% wskazań) oraz używania siły wobec kogoś z najbliższej rodziny (79% wskazań)”.

Za to szczerze odpowiadaliby zapytani o to, czy wywieszają flagę w dniach świąt narodowych, czy biorą udział w wyborach prezydenckich lub kiedy przeczytali ostatnią książkę.

Należy pamiętać, że ludzie poproszeni o informację odpowiadają „(…) poprzez filtr tego, co pozwoli im dobrze wypaść. Szczególnie odnosi się to do wywiadów bezpośrednich. Przykładowo więc, jakiś konkretny mężczyzna może uważać, że byłoby dużo lepiej, gdyby kobiety trzymano w kuchni, nie dopuszczano do głosowania, zmuszano do milczenia w miejscach publicznych i tak dalej. Jednak pytany o to, czy popiera równe prawa dla kobiet, chciałby być może uniknąć etykiety męskiego szowinisty. Zdając sobie sprawę, że jego poglądy nie dotrzymują kroku współczesnemu myśleniu, wybrałby być może odpowiedź »tak«”.

Earl Babbie zaleca początkującym badaczom, by spróbowali sobie wyobrazić, jak oni sami czuliby się, udzielając odpowiedzi na przygotowane przez siebie pytania.

„Jeśli czułbyś się zakłopotany, nienormalny, nieludzki, głupi, nieodpowiedzialny lub napiętnowany społecznie w inny sposób z powodu którejś odpowiedzi, zastanów się poważnie, czy inni będą skłonni udzielić takich odpowiedzi”.