Główne czynniki lokalizacji polskich okręgów przemysłowych

Warszawski Okręg Przemysłowy jest drugim pod względem wielkości produkcji okręgiem w Polsce. To dość zdumiewające zjawisko, głównie ze względu na ograniczoną bazę surowcową tego obszaru w porównaniu do innych okręgów przemysłowych zawdzięczających swoje powstanie bliskiej lokalizacji zasobnych złóż. Witold Pruss w dziele Rozwój przemysłu warszawskiego w latach 1864-1914 opisywał Warszawę następująco:

„Warszawa w połowie dziewiętnastego wieku w przeciwieństwie do wielu innych ośrodków miejskich o znaczeniu przemysłowym na ziemiach polskich, nie wyrosła tylko pod wpływem rozwoju sił wytwórczych, ale już od dawna była miastem dużym. Rozwijająca się w średniowieczu wielobranżowa wytwórczość rzemieślnicza zaspokajała wielorakie potrzeby mieszkańców i okolicznych miejscowości, istniał szerszy rynek zbytu.”

Jak wiadomo obecnie rynek zbytu jest jednym z ważniejszych czynników lokalizacji przemysłu. Dużym krokiem w rozwoju przemysłu warszawskiego było pojawienie się manufaktur. Te zlokalizowane w naszej stolicy skupiały – jak na ówczesne czasy – bardzo dużą liczbę zatrudnionych. Warszawa rosła w siłę – rozbudowa infrastruktury, wzrost liczby mieszkańców oraz stołeczna funkcja miasta sprzyjały rozwojowi wytwórczości, co służyło miejscowym rynkom. U schyłku osiemnastego wieku Warszawa była już liczącym się ośrodkiem przemysłowym. Cytując Witolda Prussa:

„Według spisu z 1792 roku zatrudnieni w rzemiośle i manufakturach stanowili 36 procent ogółu czynnych zawodowo. Wydarzenia polityczne następnego okresu nie sprzyjały na szerszą skalę rozwojowi tutejszej wytwórczości. Dopiero po 1815 roku zaobserwowano kolejne ożywienie gospodarcze, do czego przyczyniła się protekcyjna polityka autonomicznych władz Królestwa Kongresowego […]. Rozwijający się w tym okresie przemysł manufakturowy reprezentował w ogólnych zarysach pełną strukturę gałęziową.”

Ogólnokrajowe warunki popytu i podaży na dobra przemysłu dyktowały tempo przemian ekonomicznych. Zmiany te znacząco wpływały na rozwój Warszawy. Naturalny szlak rzeczny – Wisła – ułatwiał rozwój przemysłu i handlu w mieście, lecz sytuacja polityczna utrudniała wymianę dóbr. W swojej pracy Pruss podkreśla rolę śródlądowej drogi wodnej do Warszawy. Według autora transportowano między innymi:

„…surówki żelaza z Zagłębia Staropolskiego, drzewa z Galicji; z Anglii natomiast przez Gdańsk sprowadzano wyroby metalowe i pierwsze maszyny parowe. Przez Gdańsk szlakiem wiślanym transportowano również pierwsze urządzenia i maszyny parowe dla budowy linii kolejowej Warszawsko-Wiedeńskiej. Znaczne podwyższenie w 1832 roku taryfy celnej na granicy z Cesarstwem oddziałało hamująco na tempo przemian ekonomicznych. Jednak konsekwencje tych rozporządzeń dotkliwie odczuł tylko przemysł włókienniczy.”

Rozwój mechanizacji i zdobycze technologiczne znacznie wpłynęły na przemysł. Mechanizacja umożliwiła przedsiębiorcom i wytwórcom zdobycie odbiorców nawet w dalekiej Rosji. Wymiana dóbr między krajami była oczywiście bardzo skomplikowana przez panujące wtedy przepisy prawa. Największa blokadą dla rozwoju stanowiła sytuacja polityczna państwa. Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój warszawskiego przemysłu była modernizacja transportu. Powstające linie kolejowe zrewolucjonizowały możliwości przemysłowe stolicy. Kolej połączyła Warszawski Okręg Przemysłowy z zagłębiem górniczym. Stała dostawa węgla z Zagłębia Dąbrowskiego i Górnośląskiego umożliwiła szersze zastosowanie maszyny parowej. Autor artykułu zwrócił również uwagę na rzemiosło, które wraz z rozwojem przemysłu zaczęło dobrze prosperować. Cytując:

„W strukturze gałęziowej wysunął się na czoło przemysł spożywczy. Intensyfikacja rolnictwa wzmagała zapotrzebowanie na narzędzia rolnicze oraz maszyny na potrzeby krajowego cukrownictwa, gorzelnictwa i browarnictwa. Pobudziło to również rozwój przemysłu metalowego, głównie branżę maszynową.”