RLsKvtZ9qWvDu

Na zdjęciu kamienna tabliczka z pismem klinowym – zygzakowate znaki odciskane w glinianym kamieniu regularnie i w linijkach - jedna pod drugą. Tabliczka w kolorze piaskowym. Gładkie beżowe tło.

Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:

• gdzie w Azji znajdują się obszary charakteryzujące się silnym zróżnicowaniem cech środowiska przyrodniczego;

• cechy środowiska przyrodniczego, które wpływają na sposoby gospodarowania, rozmieszczenia ludności i gęstość zaludnienia.

Twoje cele

• Wskażesz na mapie obszary, w których kształtowały się najstarsze cywilizacje azjatyckie.

• Omówisz współczesne rozmieszczenie ludności w Azji.

• Posługując się mapami geograficznymi i historycznymi, wyjaśnisz przyczyny zróżnicowania gęstości zaludnienia w Azji,

• Wymienisz główne religie i ich współczesny zasięg w Azji.

1. Pierwotne obszary udomowienia roślin i zwierząt w Azji

W południowo‑zachodniej Azji ok. 8,5 tys. lat temu pierwotni łowcy‑zbieracze rozpoczęli pierwszą rewolucję rolniczą, której skutki są odczuwalne do dzisiaj. Tu, na obszarze nazwanym Żyznym Półksiężycem, obejmującym dolinę dolnego Nilu, wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego oraz dorzecze Eufratu i Tygrysu, rozpoczęły się procesy udomowienia roślin i zwierząt. Do dzisiaj nie wyjaśniono w pełni przyczyn rozwoju rolnictwa. Należy jednak przyjąć, że miały one zapewne charakter środowiskowy i kulturowy.

Na obszarze Żyznego Półksiężyca udomowiono ok. 70 gatunków roślin, które zostały później rozpowszechnione na całym świecie. Najważniejszymi z nich są zboża, rośliny strączkowe oraz wiele gatunków drzew owocowych. Spośród zwierząt udomowiono kozę, owcę, krowę i świnię.

Drugim obszarem, na którym nastąpiły niezależne procesy udomowienia roślin i zwierząt, była Nizina Chińska. W tym regionie ok. 7,5 tys. lat temu udomowiono proso, sorgo, soję, herbatę, trzcinę cukrową, brzoskwinię i pomarańczę. Hodowano tu także jedwabniki, świnie i bawoły.

Nieco później rolnictwo zaczęło się rozwijać w dolinie Indusu i na Półwyspie Indyjskim oraz w Azji Południowo‑Wschodniej. Z kolei Nizina Turańska w Azji Środkowej prawdopodobnie była obszarem udomowienia konia i wielbłąda.

R1A4aJpfAy1nc

Ilustracja przedstawia mapę Azji. Mapa hipsometryczna, poza nazwami niektórych rzek i oceanów brak opisów, kolory wygaszone. Na tym tle umieszczono pięć obszarów początków rolnictwa (udomowień roślin i zwierząt). Oznaczono je kolorem fioletowym i opisano numerami. Numery objaśniono w legendzie. 1 – Żyzny Półksiężyc, zwierzęta: świnia, krowa, koza, owca, rośliny: pszenica, jęczmień, cebula, soczewica, len, palma daktylowa. 2 – Nizina Chińska, zwierzęta: jedwabnik, rośliny: proso, sorgo, pomarańcza, brzoskwinia, soja, herbata, trzcina cukrowa. 3 – Półwysep Indyjski, zwierzęta: bawół, rośliny: bawełna, konopie, juta, cytryna, ogórek. 4 – Azja Południowo‑Wschodnia, rośliny: ryż, kokos, banan, trzcina cukrowa, chlebowiec, palma betelowa. 5 – Azja Środkowa, zwierzęta: koń, wielbłąd, rośliny: proso, gryka, lucerna. Morza i oceany zaznaczono kolorem niebieskim. Oceany opisano – na północy znajduje się Ocean Arktyczny wraz z oznaczeniem bieguna północnego (czarny kwadracik), na południu Ocean Indyjski, a na wschodzie Ocean Spokojny. Na terenie Żyznego Półksiężyca oznaczono rzeki Eufrat i Tygrys, na Nizinie Chińskiej rzeki Huang He i Jangcy, na Półwyspie Indyjskim rzeki Ganges i Brahmaputrę, a w Azji Środkowej rzeki Amu‑darię i Syr‑darię oraz Jezioro Bałchasz. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Oznaczono koło podbiegunowe północne 66 stopni 34 minuty oraz zwrotnik Raka 23 stopnie 26 minut. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. W lewym górnym rogu znajduje się tytuł mapy: Azja obszary początków rolnictwa (udomowień roślin i zwierząt) oraz pod tytułem – podziałka liniowa od 0 do 1000 km, co 500 km.

Mapa pokazuje, że najbardziej sprzyjającymi terenami dla pierwotnego osadnictwa były obszary leżące w strefie klimatu podzwrotnikowego z dobrymi glebami i z dostępem do wody. Rozwój rolnictwa przyczynił się do wielu innowacji, ale najważniejszy był stały wzrost liczby ludności. To bowiem zapoczątkowało powstanie cywilizacji i pierwszych państw.

Niziny rzeczne w Azji w strefie klimatu podzwrotnikowego były atrakcyjnymi terenami do wczesnego osadnictwa

R1AhzJ8eHTwr7

Na zdjęciu pola uprawne nad rzeką. W tle pagórkowaty teren. Na pierwszym planie pola są w kolorze brązowym, mają regularny kształt i nasadzenia. W centrum kadru rzeka wraz z niewielkim odpływem w lewą stronę. Nad rzeką zielone tereny, dużo roślinności. W tle niewielkie wzniesienia i pola w kolorach ciemno‑żółtym i zielonym. Niebieskie, bezchmurne niebo.

R1LUOOSadg256

Na zdjęciu teren rolniczy zalany wodą. Po lewej stronie kadru trzy stojące obok siebie drzewa. W tle pojedyncze drzewa i i bezchmurne niebo.

RRIEOZKQkk83K

Na zdjęciu, w centrum kadru ciemnoskóry mężczyzna w białej koszulce i spodenkach w niebieską kratę z przewieszonym przez ramię ręcznikiem z wysiłkiem przymocowuje coś do nogi jednego z dwóch białych wołów. Mężczyzna wraz ze zwierzętami, które idą przed nim, idzie po skopanej, uporządkowanej ziemi rolnej. W tle zielone pole uprawne. Na horyzoncie, za mgłą drzewa.

R1HOPOxGXK8Bk

Na zdjęciu z lotu ptaka pole ryżowe podzielone na 3 kwartały. W centrum człowiek w jasnym kapeluszu i ciemnoniebieskim stroju wykonuje jakąś czynność z pomocą narzędzia, które trzyma w obu dłoniach. Jest lekko pochylony. Część pola, na której stoi jest zalana wodą.

2. Najstarsze cywilizacje w Azji

Termin cywilizacjacywilizacjacywilizacja wywodzi się z łaciny – słowo civilitas oznacza 'poczucie bycia obywatelem'. Cywilizacja to stan kultury materialnej, technicznej i duchowej, jaki osiągnęło dane społeczeństwo w pewnym momencie swoich dziejów. Do elementów odróżniających jedną cywilizację od innej należą: język, historia, religia, obyczaje, instytucje społeczne. Tworzą one wspólnotę ludzi zamieszkujących dany obszar.

Najstarsze cywilizacje Azji powstały w IV i III tysiącleciu p.n.e. na nizinnych obszarach nad dużymi rzekami w klimacie podzwrotnikowym. Najstarsza jest cywilizacja Sumerów, która powstała na Nizinie Mezopotamskiej nad Eufratem i Tygrysem – wielkimi rzekami w Azji Południowo‑Zachodniej. W III tysiącleciu p.n.e. państwo sumeryjskie osiągnęło szczyt rozwoju i obejmowało całą ówczesną Mezopotamię. Do wielkich osiągnięć tej cywilizacji należy: pismo klinowe, opracowanie sześćdziesiętnego systemu liczenia, który jest do dzisiaj zachowany w miarach czasu i kątów; wynalezienie koła i zastosowanie go jako koła garncarskiego oraz części wozu. Upadek cywilizacji Sumerów datuje się na II tysiąclecie p.n.e.

W środkowym i dolnym biegu Indusu w latach 2500‑1750 p.n.e. powstała cywilizacja harappańska, nazywana też cywilizacją doliny Indusu. Tereny te zamieszkiwały prawdopodobnie ludy drawidyjskie, które wytworzyły dobrze rozwiniętą cywilizację miejską, o czym świadczy powstanie 70 miast – dwa najbardziej znane z nich to Harappa i Mohendżo Daro. Miasta budowano według jednego wzorca urbanistycznego – ulice przecinały się pod kątem prostym. Domy budowano z wypalonej cegły, planując ścisłe przeznaczenie każdego budynku. Miasta posiadały niezwykle wydajne systemy kanalizacyjne. Po tej cywilizacji zachowały się liczne zabytki piśmiennictwa – niektórych z nich do dziś nie odczytano.

Na Nizinie Chińskiej w dorzeczu Huang He w IV tysiącleciu p.n.e. zaczęła się kształtować cywilizacja chińska. Badania archeologiczne wskazują, że między IV a I tysiącleciem p.n.e. cywilizacja ta rozszerzała swój zasięg na coraz większy obszar Azji Wschodniej. W Chinach udomowiono dwa gatunki prosa odpornego na suszę, które uprawiano na północy, natomiast na południu kraju rozwinięto uprawę ryżu. Udomowiono też bawoła, jedwabniki, a także kaczki i gęsi. Około 500 roku p.n.e. potrafiono już wytapiać i obrabiać żelazo. W 221 roku p.n.e. Chiny zostały zjednoczone. Do ważnych zmian, które przyczyniły się do scalenia państwa, należało wówczas opracowanie i wprowadzenie systemu zapisu znaków, który przekształcił się we współczesny alfabet chiński. Wspólny język oraz wspólne elementy kultury umożliwiły przetrwanie państwa chińskiego do dziś.

Do ważnych chińskich wynalazków, które pojawiły się ok. 800–1000 lat wcześniej niż w Europie, należą: wyrób papieru i prochu strzelniczego, kompas magnetyczny, ruchoma czcionka umożliwiająca szybki druk, ster rufowy, piece hutnicze z miechami tłokowymi umożliwiające wytop stali.

Do najbardziej znaczących budowli należy Wielki Mur Chiński wznoszony już od VII wieku p.n.e. (wiele odgałęzień zbudowano później, tj. od XIV do XVII wieku n.e.). Długość Muru wynosi ok. 6500 km. Innym znaczącym osiągnięciem jest Wielki Kanał o długości 1600 km, łączący ze sobą rzeki Huang He i Jangcy.

Silne uformowane i ugruntowane państwo, jakim były Chiny, wywarło wielki wpływ na cały obszar Azji Wschodniej i Południowo‑Wschodniej.

RLsKvtZ9qWvDu

Na zdjęciu kamienna tabliczka z pismem klinowym – zygzakowate znaki odciskane w glinianym kamieniu regularnie i w linijkach - jedna pod drugą. Tabliczka w kolorze piaskowym. Gładkie beżowe tło.

RKjaqy7iHO3C2

Na zdjęciu ruiny dawnego miasta. Regularny, prostokątny układ pozostałości zabudowań. Ruiny zabudowań w kolorze piaskowym i rudawym. Na horyzoncie wzniesienie i fragment budowli w okrągłym kształcie. Bladoniebieskie bezchmurne niebo w tle.

RlJx8HUXE8hYi

Terakotowa armia. Na zdjęciu naturalnej wielkości figury żołnierzy z wypalonej gliny, nieco poblakłe. Figury różnią się. Mają zindywidualizowane rysy twarze, stroje i nakrycia głowy. Ustawione są w szyku bojowym - regularnie, w rzędach.

RD2r5WfsUuMXg

Na zdjęciu Wielki Mur Chiński, przebiegający po szczytowych partiach pasma górskiego porośniętego lasami, wieże sygnalizacyjne. Na murze turyści.

3. Ludność Azji i jej współczesne rozmieszczenie

Azję zamieszkuje obecnie 4 mld 641 mln ludzi, co stanowi blisko 60% ogółu ludności świata (dane z 2022 roku). Wzrost liczby ludności w Azji przedstawia poniższy wykres.

R1JNKPD97VLpv

Na ilustracji wykres liniowy. Regularny wzrost liczby ludności Azji o stałą (około pół miliona) liczbę osób w poszczególnych dziesięcioleciach od tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego roku do dziś. Prognoza przewiduje zmniejszenie przyrostu (do trzystu milionów osób) w następnym dziesięcioleciu. Na osi pionowej liczba ludności podana w milionach od zera do sześciu milionów, oznaczona co jeden milion. Na osi poziomej lata od roku tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego do dwa tysiące pięćdziesiątego oznaczone na wykresie co dziesięć lat. Linia wykresu ma kolor fioletowy i na punktach przecięcia z liniami lat oznaczona jest kółkami. Wartości liczbowe liczby ludności na wykresie zapisane są kolorem niebieskim do roku dwa tysiące dwudziestego. Od roku dwa tysiące dwudziestego do dwa tysiące pięćdziesiątego mają one kolor czerwony. Od roku dwa tysiące dwudziestego towarzyszy im dopisek w nawiasie prognoza. W latach od tysiąc dziewięćset sześćdziesiąt do tysiąc dziewięćset siedemdziesiąt przyrost ludności wynosił czterysta czterdzieści pięć milionów. W latach od tysiąc dziewięćset siedemdziesiąt do tysiąc dziewięćset osiemdziesiąt przyrost ludności wynosił czterysta dziewięćdziesiąt cztery miliony. W latach od tysiąc dziewięćset osiemdziesiąt do tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąt przyrost ludności wynosił pięćset czterdzieści jeden milionów. W latach od tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiąt do dwa tysiące przyrost ludności wynosił czterysta osiemdziesiąt dziewięć milionów. W latach od dwa tysiące do dwa tysiące dziesięć przyrost ludności wynosił czterysta osiemdziesiąt dziewięć milionów. W latach od dwa tysiące dziesięć do dwa tysiące dwadzieścia przyrost ludności wynosił czterysta dwadzieścia trzy miliony. W latach od dwa tysiące dwadzieścia do dwa tysiące trzydzieści prognozuje się, że przyrost ludności będzie wynosił trzysta piętnaście milionów. W latach od dwa tysiące trzydzieści do dwa tysiące czterdzieści prognozuje się, że przyrost ludności będzie wynosił dwieście dziewięć milionów. W latach od dwa tysiące czterdzieści do dwa tysiące pięćdziesiąt prognozuje się, że przyrost ludności będzie wynosił sto sześć milionów.

Od połowy lat 50. XX wieku utrzymuje się w Azji stały, bardzo wysoki bezwzględny wzrost liczby ludności. W tym czasie w wielu państwach kontynentu nastąpiła poprawa sytuacji zdrowotnej, wprowadzono szczepienia ochronne. Zwiększyła się też wydajność pracy w rolnictwie dzięki wprowadzeniu mechanizacji, nawozów sztucznych, nawodnień oraz uprawy nowych, wysoko wydajnych odmian ryżu i pszenicy. Falę wielkiego wzrostu populacji ludzkiej nazywa się eksplozją demograficzną (ludnościową).

Powyższy wykres pokazuje, że od 1960 roku do 2020 roku w każdym dziesięcioleciu przybywało w Azji od około 400 mln do około 550 mln ludzi. W XX wieku tak wielki wzrost bezwzględnej liczby ludności nie występował na żadnym innym kontynencie. W kolejnych latach prognozuje się również wzrosty, ale o mniejszych wartościach – od około 100 mln do około 300 mln ludzi.

Odmiany ludzkie to antropologiczny podział gatunku ludzkiego na trzy wielkie grupy wyłącznie na podstawie cech morfologicznych (głównie koloru skóry), wprowadzony w 1812 roku przez G. Cuviera. Wyróżnia się białą, żółtą oraz czarną odmianę człowieka.

Mapa poniżej przedstawia współczesne rozmieszczenie odmian ludzkich w Azji. Ludzie odmiany żółtej stanowią 55% ogółu ludności i zamieszkują regiony północno‑wschodniej, wschodniej i południowo‑wschodniej Azji.

RL8xqaGKTsJRr

Ilustracja przedstawia mapę odmian ludzkich w Azji. W lewym górnym rogu umieszczono legendę, w której podano podziałkę liniową od zera do tysiąca kilometrów co pięćset. Opisano tu także odmiany główne: rasa biała – Europeidzi oznaczona jest kolorem niebieskim, rasa żółta – Mongoloidzi oznaczona jest kolorem żółtym. Odmiany mieszane to rasa biała z żółtą – Metysi oznaczona na mapie kolorem jasnozielonym. Kolorem szarym oznaczono obszary niezamieszkane. Najwięcej obszarów Azji pokrywa kolor niebieski oznaczający odmianę białą (na południu i w środkowej części Azji. Są to: Turcja, Cypr, Liban, Izrael, Egipt, Jordania, Syria, Federacja Rosyjska, Gruzja, Armenia, Azerbejdżan, Armenia, Irak, Kuwejt, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Jemen, Oman, Iran, Afganistan, Pakistan), i żółty – Mongoloidzi (na północnym‑wschodzie i południowym- wschodzie Azji. Są to: północna część Federacji Rosyjskiej, Mongolia, Chiny, Mjanma, Wietnam, Laos, Tajlandia, Kambodża, Malezja, Indonezja, Timor Wschodni, Filipiny, Korea Północna i Południowa, Japonia). Państwa nad Morzem Kaspijskim i nad Morzem Karskim zamieszkuje odmiana mieszana – Metysi. Część obszarów pokrywają kolorowe pasy oznaczające, że występuje tam ludność różnych odmian (głównie Indie i Kazachstan, ale także Turkmenistan, Uzbekistan, Kirgistan, Tadżykistan, Nepal i Sri Lanka). Obszary niezamieszkane znajdują się w zachodniej części Chin. Na mapie opisano także wody. Od północy są to: Ocean Arktyczny z zaznaczonym biegunem północnym, Morze Karskie, Morze Beringa, Morze Ochockie, Ocean, Spokojny, Morze Japońskie, Morze Żółte, Morze Wschodnio‑Chińskie, Morze Południowo‑Chińskie, Morze Banda, Morze Jawajskie, Zatoka Tajlandzka, Morze Adamańskie, Zatoka Bengalska, Ocean Indyjski, Morze Arabskie, Zatoka Adeńska, Morze Czerwone, Zatoka Perska, Morze Kaspijskie i Morze Czarne. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie.

Ludzie odmiany białej stanowią 43% ogółu ludności i zamieszkują tereny Azji Południowej i Południowo‑Zachodniej oraz obszary skolonizowane przez Europejczyków, leżące w południowej Syberii. Ludność odmiany czarnej stanowi ok. 1,5% ogółu ludności Azji i zamieszkuje niewielkie obszary na Półwyspie Indyjskim, a także wyspy w Azji Południowo‑Wschodniej. Każda z głównych ras dzieli się na liczne odmiany różniące się cechami fizycznymi.

R1Rv5q36OAbL8

Na ilustracji po lewej stronie kula ziemska, punktem zaznaczony jest Afganistan. Obok twarz starego mężczyzny z długą, siwą brodą. Dobrze zbudowany, twarz o wyraźnych rysach. Duży nos, wydatne, krzaczaste brwi. Ciemna, opalona skóra. Na głowie ma turban. Podpis – Pasztun.

RHd5xWWYPeT5b

Na ilustracji po lewej stronie kula ziemska, punktem jest zaznaczony Izrael. Obok twarz mężczyzny z długą siwą brodą. Zdjęcie w czarno‑białej kolorystyce. Mężczyzna na głowie ma turban. Bardzo duży, wydatny nos, wyraźne brwi, małe oczy. Podpis – Jerozolima, Samarytanin.

RMtsOU9b1tLzO

Na ilustracji po lewej stronie kula ziemska, punktem zaznaczony Turkmenistan. Obok twarz starszego mężczyzny z długą siwą brodą. Na głowie ma dużą, okrągłą, grubą czapkę. Zarost nieco dłuższy w okolicy podbródka, po bokach nieco krótszy. Twarz o regularnych rysach, zmarszczki wokół oczu, długie brwi, nos średniej wielkości. Podpis – Turkmen Turkmenistan.

R1SL3Gj5v2o9N

Na ilustracji kula ziemska, punktem zaznaczony Yushu, Tybet, Chiny. Obok twarz kobiety z długimi, ciemnymi, lekko siwymi włosami splecionymi w gruby warkocz. Duży nos, ciemna cera, mało wydatne brwi, szerokie usta, zmarszczki pod oczami. Podpis – Tybetanka.

R1MPE69gCKKm8

Na ilustracji po lewej stronie kula ziemska, zaznaczono trzy punkty w północno‑wschodniej Rosji. Obok twarz mężczyzny z wąsami i brodą. Na głowie ma futrzaną czapkę. Wydatne rysy twarzy. Duży, szeroki nos, małe, lekko skośne, głęboko osadzone ciemne oczy. Krzaczaste brwi, delikatne zmarszczki wokół oczu, brązowo‑pomarańczowa cera. Podpis – Czuksza.

R1WT817KODH1Y

Na ilustracji kula ziemska, zaznaczono punkt w północnej Rosji. Obok twarz mężczyzny z długimi, ciemnymi włosami i krótką, małą, rzadką bródką. Rysy dość delikatne, skóra jasna, duży nos. Oczy małe, ciemne, głęboko osadzone. Na czole głębokie zmarszczki. Podpis – Ewenk.

R1X6kJogE2vvL

Na ilustracji kula ziemska, zaznaczono punkt w Indiach. Obok twarz mężczyzny z bardzo długimi siwymi wąsami i siwymi krótkimi włosami. Ciemna cera, szeroki nos, delikatne rysy twarzy. Podpis – Hindus z Kawardha.

Mapa poniżej przedstawia rozmieszczenie ludności w Azji. Łatwo dostrzeżesz, że na kontynencie tym występują ogromne dysproporcje w rozmieszczeniu ludności i gęstości zaludnienia. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest wielkie zróżnicowanie cech azjatyckiego środowiska przyrodniczego. Obecnie w Azji znajdują się dwa największe skupiska ludności na świecie. Są to:

• region wschodnioazjatycki obejmujący Chiny Wschodnie, Półwysep Koreański, i Wyspy Japońskie – na tym obszarze żyje 1,6 mld ludzi;

• region południowoazjatycki obejmujący Półwysep Indyjski, ujście Gangesu i Brahmaputry, Nizinę Indusu – na tym obszarze żyje 1,5 mld ludzi.

  R3B0ShCi7pxhB

  Ilustracja przedstawia mapę gęstości zaludnienia w Azji. Kolorami od zielonego przez żółty i pomarańczowy do czerwonego i brunatnego przedstawiono gęstość zaludnienia, co dokładnie opisano w legendzie znajdującej się w lewym górnym rogu. Liczba osób na jeden kilometr kwadratowy oznaczona została następująco: kolor bordowy – powyżej dwustu osób, kolor czerwony – od stu jeden do dwustu osób, kolor pomarańczowy – od pięćdziesięciu jeden do stu osób, kolor żółty – od jedenastu do pięćdziesięciu osób, kolor jasnozielony – równe lub poniżej dziesięciu osób, kolor jasnoszary – obszar niezamieszkany. Na północy i w centrum Azji przeważa kolor jasnozielony (poniżej dziesięciu osób na jeden kilometr kwadratowy. To tereny południowej Turcji, znacznej większości Federacji Rosyjskiej, Jordanii, Egiptu, Kuwejtu, Arabii Saudyjskiej, Bahrajnu, Kataru, Jenemu, Omanu, części Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Iranu, Turkmenistanu, Uzbekistanu, Kazachstanu, Mongolii, Laosu, części Indonezji, południowej części Filipin), dalej na południe i wschód przeważa kolor żółty (Turcja, Cypr, niewielka część Federacji Rosyjskiej, Azerbejdżan, część Iraku, Syria, Izrael, Jemen, Afganistan, Tadżykistan, Kirgistan, środkowa część Indii, znaczna część Korei Północnej, część Chin, Mjanmy, Laosu, Tajlandii, Kambodży, Malezji, Indonezji, Filipin) i pomarańczowy (część Federacji Rosyjskiej nad Morzem Kaspijskim, część Armenii, Liban, Izrael, Arabia Saudyjska nad Morzem Czerwonym, Pakistan, znaczna część Indii, Chin, Mjanmy, Tajlandii, Kambodży, część Malezji i Indonezji) do czerwonego i bordowego oznaczające dużą gęstość zaludnienia (obrzeża Indii, szczególnie Nepal, Bangladesz, wschodnia część Chin, Japonia, część Filipin, wyspy nad Morzem Jawajskim). Najgęściej zaludnione są Indie, Chiny, Indonezja. W rejonach górskich białe plamy, obszary niezamieszkane. Na mapie opisano także wody. Od północy są to: Ocean Arktyczny z zaznaczonym biegunem północnym, Morze Karskie, Morze Beringa, Morze Ochockie, Ocean, Spokojny, Morze Japońskie, Morze Żółte, Morze Wschodnio‑Chińskie, Morze Południowo‑Chińskie, Morze Banda, Morze Jawajskie, Zatoka Tajlandzka, Morze Adamańskie, Zatoka Bengalska, Ocean Indyjski, Morze Arabskie, Zatoka Adeńska, Morze Czerwone, Zatoka Perska, Morze Kaspijskie i Morze Czarne. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie.

  

W tych dwóch regionach żyje 75% ludności Azji. Ponadto większe skupienia ludności występują w Azji Południowo‑Wschodniej, np. na niektórych wyspach Archipelagu Malajskiego (Jawa, Bali), na Filipinach, w Wietnamie czy Tajlandii – łącznie mieszka tam ok. 500 mln ludzi. Stosunkowo gęsto zaludnione są też niektóre obszary Azji Południowo‑Zachodniej, np. Nizina Mezopotamska czy wybrzeża Morza Śródziemnego.

R2XkugNNHlznc

Na zdjęciu zatłoczona ulica miasta – szeroki chodnik pełen przechodniów, dużo samochodów jadących po lewej stronie kadru po jezdni dwukierunkowej, wysokie budynki w tle i po lewej stronie. Po lewej stronie w tle bogato zdobiony budynek.

RoKGgxls7umnl

Na zdjęciu z lotu ptaka zwarta zabudowa w dużym mieście. Przewaga białych budynków z czerwonymi dachami. W tle góry widoczne w zamgleniu, być może smogu.

R1QI4XHGMalYQ

Na zdjęciu mężczyźni w białych strojach, na głowach chusty i czarne krążki. Niektórzy ubrani w garnitury. Jeden mówi do mikrofonu, na stole laptop, w tle operator kamery filmuje.

Rs9dBWfwL9U21

Na zdjęciu ręczny zbiór warzyw. Niewielkie poletka z różnymi gatunkami warzyw, w różnym stadium wzrostu. Kilkanaście osób pracuje. Worki, kosze.

R17WNi9kvovI4

Na zdjęciu rodzina przed jurtą, dzieci bawią się, kobieta gotuje, ktoś zmywa naczynia w misce. Na kijach suszy się pranie. W tle las.

R18JMLKOKwTvf

Na zdjęciu plaża nad morzem. Na brzegu palmy. W tle zabudowania hotelowe.

4. Struktura wyznaniowa ludności w Azji

Religia jest zjawiskiem społeczno‑kulturowym, a jej istotą są głoszone wartości. Składają się na nią: wierzenia, kult i obrzędy. Niektóre religie mają silnie rozbudowane organizacje. Religie poprzez systemy wartości wpływają na codzienne życie swoich wyznawców. W Azji narodziły się największe monoteistyczne religiereligie monoteistycznemonoteistyczne religie świata głoszące wiarę w jedynego Boga: judaizm, chrześcijaństwo i islam. Dwie ostatnie mają dzisiaj zasięg światowy, natomiast wyznawcy judaizmu zamieszkują głównie Izrael, wielu też mieszka w innych państwach świata. Do religii mających swych wyznawców głównie w Azji należą: islam, hinduizm, buddyzm, konfucjanizm, taoizm, szintoizm (shinto). W kilku państwach tego kontynentu występują duże grupy ludności deklarujące bezwyznaniowość. Są to: Chiny (ok. 40%), Korea Północna (ok. 95%), Mongolia (ok. 50%) i Kazachstan (ok. 30%).

Rm28xkBCxVUVP

Ilustracja przedstawia mapę religii w Azji. W lewym górnym rogu legenda. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie. Zastosowano podziałkę liniową od zera do tysiąca kilometrów, co pięćset kilometrów. Kolorami przedstawiono występowanie religii. Chrześcijaństwo ma kolor niebieski (katolicyzm) i szaroniebieski (prawosławie), islam ma kolor fioletowy, hinduizm – pomarańczowy, buddyzm – żółty, konfucjonizm i taoizm – jasnozielony, szintoizm – zielony, judaizm – bordowy, sikhizm – różowy, bezwyznaniowość oznaczono kolorem szarym, a kolorem białym – obszary niezamieszkane. Islam w południowo‑zachodniej Azji (Turcja, Armenia, Azerbejdżan, Syria, Liban, Egipt, Jordania, Irak, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Jemen, Oman, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Kirgistan, Tadżykistan, Afganistan, Pakistan, częściowo też Kazachstan na równi z prawosławiem – obszar w pasy szaroniebiesko‑fioletowe), Bangladeszu, Malezji i Indonezji. Hinduizm w Indiach i Nepalu. Buddyzm w południowo‑zachodniej części Chin, częściowo w Mongolii, państwach na Półwyspie Indochińskim (Bhutan, Mjanma, Wietnam, Laos, Tajlandia, Kambodża) oraz częściowo w Japonii na równi z szintoizmem. Prawosławie w Federacji Rosyjskiej, w Gruzji i Kazachstanie. Katolicyzm na Filipinach i częściowo w Korei Południowej na równi z buddyzmem. Część obszarów Federacji Rosyjskiej, Mongolii i Chin zawiera szare pasy, oznaczają one bezwyznaniowość na równi z panującym tam wyznaniem. Konfucjonizm w większości Chin (północno‑wschodnie i częściowo w części północno‑wschodniej na równi z bezwyznaniowością). Judaizm w Izraelu. Szikhizm na granicy Pakistanu i północno‑zachodnich Indii. Na mapie opisano także wody. Od północy są to: Ocean Arktyczny z zaznaczonym biegunem północnym, Morze Karskie, Morze Beringa, Morze Ochockie, Ocean, Spokojny, Morze Japońskie, Morze Żółte, Morze Wschodnio‑Chińskie, Morze Południowo‑Chińskie, Morze Banda, Morze Jawajskie, Zatoka Tajlandzka, Morze Adamańskie, Zatoka Bengalska, Ocean Indyjski, Morze Arabskie, Zatoka Adeńska, Morze Czerwone, Zatoka Perska, Morze Kaspijskie i Morze Czarne. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni.

R1Pa8fSqmUXng

Na ilustracji diagram kołowy. Struktura wyznaniowa Azji w 2020 roku. Wyznawcy islamu – 26,1%, wyznawcy hinduizmu – 25,7%, osoby bezwyznaniowe – 20%, wyznawcy buddyzmu – 11,3%, wyznawcy chińskich religii ludowych – 8,6%, wyznawcy chrześcijanizmu – 7,2%, wyznawcy pozostałych religii – 1,2%.

RsIGk5tbEzn9T

Na zdjęciu bardzo gęsta zabudowa, liczne świątynie, kopuły i wieże. W tle wysokie budynki biurowe. Na pierwszym planie mur. Większość budowli, w tym mur w kolorze jasnym, piaskowo‑beżowym. W niedużej od niego odległości kolorowa budowla utrzymana w kolorystyce niebiesko‑złotej, z licznymi ornamentami i dużą, złotą, błyszczącą w słońcu okrągłą kopułą.

R62B5gPDKQTF5

Na zdjęciu z lotu ptaka ogromny meczet pełen wiernych. Są oni w każdym miejscu, na każdym placu i drodze. Wyglądają jak mrowie ludzi. Pośrodku prostokątna, czarna kamienna budowla (Kaaba). Po bokach minarety. W tle wysokie budynki przypominające biurowce, za nimi ciemne góry.

RETj8IpGxTdVa

Na zdjęciu posąg Buddy w parku. Siedząca po turecku postać z zamkniętymi oczami i złożonymi dłońmi pod brzuchem.

R1e6fD5PSyhck

Na zdjęciu okazała wielokondygnacyjna budowla na wysokiej skale. W skale schody. Dolna część budowli w kolorze białym. Górna część w kolorze bordowym, ze złotymi zdobieniami kopuł na dachu.

R1XYbwVHQe1gC

Na zdjęciu Dalajlama - mężczyzna w okularach, ubrany w żółto‑czerwony strój.

RL6l5MXM71AkN

Na zdjęciu wierni na brzegu rzeki Ganges. Wierni ubrani są w większości w czerwono‑białe stroje. Na pierwszym planie po lewej stronie fragment czerwono‑białej niskiej budowli ozdobionej czerwonymi chorągiewkami, a w pozostałej części kadru zebrane osoby. Na drugim planie rzeka, a na niej molo z setkami stojących osób. Po lewej wysoka wieża z zegarem w kolorze biało‑bordowym. Na trzecim planie rzeka, po prawej most, po lewej wysoka rzeźba najpewniej jakiegoś bóstwa. W tle roślinność i bezchmurne niebo.

R1Pv2nMOWnkGh

Na zdjęciu mężczyźni siedzą na podłodze, w specjalnym palenisku pali się ogień, dookoła leżą kwiaty, liście i dekoracje. Kobiety w kolorowych strojach stoją pod ścianami.

Podsumowanie

• Około 8 tys. lat przed naszą erą na nizinnych nadrzecznych obszarach w klimacie podzwrotnikowym rozpoczęły się w Azji procesy kontrolowanej produkcji żywności – była to pierwsza rewolucja rolnicza, której konsekwencją było przejście na osiadły tryb życia prowadzący do powstania wsi i miast.

• Najstarsze cywilizacje w Azji powstały w IV i III tysiącleciu przed naszą erą na obszarach rozwoju rolnictwa na Nizinie Mezopotamskiej, na Nizinie Indusu i na Nizinie Chińskiej.

• W Azji mieszka obecnie 4,6 mld ludzi, co stanowi około 60% ludności świata (dane z 2021 roku). Najliczniejszą grupę stanowią ludzie rasy żółtej i białej – odpowiednio 55% i 43% ogółu mieszkańców.

• Ludność Azji jest rozmieszczona bardzo nierównomiernie; w dwóch obszarach – Azji Wschodniej i Azji Południowej – mieszka 75% ludności tego kontynentu.

• W Azji powstały trzy wielkie religie monoteistyczne (chrześcijaństwo, islam, judaizm) oraz wiele innych znaczących wyznań (np. hinduizm, buddyzm, taoizm, konfucjanizm, szintoizm). Najwięcej wyznawców na tym kontynencie mają dziś islam i hinduizm.

Słownik

Ćwiczenia