Badania antropologiczne wskazują, że pierwsi ludzie dotarli do Azji z Afryki. Liczne stanowiska archeologiczne pozwalają przypuszczać, że ok. 100 tys. lat temu człowiek rozumny (homo sapiens) zamieszkiwał już całą Azję. Na niektórych obszarach warunki środowiska przyrodniczego sprzyjały przejściu z koczowniczego do osiadłego trybu życia i wówczas pojawiło się rolnictwo, czyli pozyskiwanie żywności w kontrolowany sposób. Na tych obszarach w IV i III tysiącleciu przed naszą erą zaczęły powstawać pierwsze cywilizacje Azji.
RLsKvtZ9qWvDu
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
gdzie w Azji znajdują się obszary charakteryzujące się silnym zróżnicowaniem cech środowiska przyrodniczego;
cechy środowiska przyrodniczego, które wpływają na sposoby gospodarowania, rozmieszczenia ludności i gęstość zaludnienia.
Twoje cele
Wskażesz na mapie obszary, w których kształtowały się najstarsze cywilizacje azjatyckie.
Omówisz współczesne rozmieszczenie ludności w Azji.
Posługując się mapami geograficznymi i historycznymi, wyjaśnisz przyczyny zróżnicowania gęstości zaludnienia w Azji,
Wymienisz główne religie i ich współczesny zasięg w Azji.
i7fmdznhpm_d5e223
1. Pierwotne obszary udomowienia roślin i zwierząt w Azji
W południowo‑zachodniej Azji ok. 8,5 tys. lat temu pierwotni łowcy‑zbieracze rozpoczęli pierwszą rewolucję rolniczą, której skutki są odczuwalne do dzisiaj. Tu, na obszarze nazwanym Żyznym Półksiężycem, obejmującym dolinę dolnego Nilu, wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego oraz dorzecze Eufratu i Tygrysu, rozpoczęły się procesy udomowienia roślin i zwierząt. Do dzisiaj nie wyjaśniono w pełni przyczyn rozwoju rolnictwa. Należy jednak przyjąć, że miały one zapewne charakter środowiskowy i kulturowy.
Prawdopodobne przyczyny i skutki rozwoju rolnictwa
Przyczyny pojawienia się rolnictwa
Skutki rozwoju rolnictwa
Zmiany klimatu – ok. 10 tys. lat temu nastąpił schyłek epoki lodowcowej
Innowacje techniczne – wzrost efektywności produkcji rolniczej
Skupienie wielu gatunków roślin, głównie dzikich gatunków zbóż na obszarze Żyznego Półksiężyca
Rozwój sposobów wymiany żywności – rozwój handlu
Spadek ilości dostępnej żywności w środowisku naturalnym i potrzeba uzyskiwania jej w sposób kontrolowany i na większą skalę
Wytworzenie się różnorodnych form aktywności ludzkiej – świadoma i zaplanowana działalność rolnicza, podział prac
Wzrost zapotrzebowania na żywność, wzrost liczby ludności
Osiadły tryb życia – rozwój osiedli wiejskich, początki miast
Na obszarze Żyznego Półksiężyca udomowiono ok. 70 gatunków roślin, które zostały później rozpowszechnione na całym świecie. Najważniejszymi z nich są zboża, rośliny strączkowe oraz wiele gatunków drzew owocowych. Spośród zwierząt udomowiono kozę, owcę, krowę i świnię.
Drugim obszarem, na którym nastąpiły niezależne procesy udomowienia roślin i zwierząt, była Nizina Chińska. W tym regionie ok. 7,5 tys. lat temu udomowiono proso, sorgo, soję, herbatę, trzcinę cukrową, brzoskwinię i pomarańczę. Hodowano tu także jedwabniki, świnie i bawoły.
Nieco później rolnictwo zaczęło się rozwijać w dolinie Indusu i na Półwyspie Indyjskim oraz w Azji Południowo‑Wschodniej. Z kolei Nizina Turańska w Azji Środkowej prawdopodobnie była obszarem udomowienia konia i wielbłąda.
R1A4aJpfAy1nc
Mapa pokazuje, że najbardziej sprzyjającymi terenami dla pierwotnego osadnictwa były obszary leżące w strefie klimatu podzwrotnikowego z dobrymi glebami i z dostępem do wody. Rozwój rolnictwa przyczynił się do wielu innowacji, ale najważniejszy był stały wzrost liczby ludności. To bowiem zapoczątkowało powstanie cywilizacji i pierwszych państw.
Niziny rzeczne w Azji w strefie klimatu podzwrotnikowego były atrakcyjnymi terenami do wczesnego osadnictwa
R1AhzJ8eHTwr7
R1LUOOSadg256
RRIEOZKQkk83K
R1HOPOxGXK8Bk
i7fmdznhpm_d5e277
2. Najstarsze cywilizacje w Azji
Termin cywilizacjacywilizacjacywilizacja wywodzi się z łaciny – słowo civilitas oznacza 'poczucie bycia obywatelem'. Cywilizacja to stan kultury materialnej, technicznej i duchowej, jaki osiągnęło dane społeczeństwo w pewnym momencie swoich dziejów. Do elementów odróżniających jedną cywilizację od innej należą: język, historia, religia, obyczaje, instytucje społeczne. Tworzą one wspólnotę ludzi zamieszkujących dany obszar.
Najstarsze cywilizacje Azji powstały w IV i III tysiącleciu p.n.e. na nizinnych obszarach nad dużymi rzekami w klimacie podzwrotnikowym. Najstarsza jest cywilizacja Sumerów, która powstała na Nizinie Mezopotamskiej nad Eufratem i Tygrysem – wielkimi rzekami w Azji Południowo‑Zachodniej. W III tysiącleciu p.n.e. państwo sumeryjskie osiągnęło szczyt rozwoju i obejmowało całą ówczesną Mezopotamię. Do wielkich osiągnięć tej cywilizacji należy: pismo klinowe, opracowanie sześćdziesiętnego systemu liczenia, który jest do dzisiaj zachowany w miarach czasu i kątów; wynalezienie koła i zastosowanie go jako koła garncarskiego oraz części wozu. Upadek cywilizacji Sumerów datuje się na II tysiąclecie p.n.e.
W środkowym i dolnym biegu Indusu w latach 2500‑1750 p.n.e. powstała cywilizacja harappańska, nazywana też cywilizacją doliny Indusu. Tereny te zamieszkiwały prawdopodobnie ludy drawidyjskie, które wytworzyły dobrze rozwiniętą cywilizację miejską, o czym świadczy powstanie 70 miast – dwa najbardziej znane z nich to Harappa i Mohendżo Daro. Miasta budowano według jednego wzorca urbanistycznego – ulice przecinały się pod kątem prostym. Domy budowano z wypalonej cegły, planując ścisłe przeznaczenie każdego budynku. Miasta posiadały niezwykle wydajne systemy kanalizacyjne. Po tej cywilizacji zachowały się liczne zabytki piśmiennictwa – niektórych z nich do dziś nie odczytano.
Na Nizinie Chińskiej w dorzeczu Huang He w IV tysiącleciu p.n.e. zaczęła się kształtować cywilizacja chińska. Badania archeologiczne wskazują, że między IV a I tysiącleciem p.n.e. cywilizacja ta rozszerzała swój zasięg na coraz większy obszar Azji Wschodniej. W Chinach udomowiono dwa gatunki prosa odpornego na suszę, które uprawiano na północy, natomiast na południu kraju rozwinięto uprawę ryżu. Udomowiono też bawoła, jedwabniki, a także kaczki i gęsi. Około 500 roku p.n.e. potrafiono już wytapiać i obrabiać żelazo. W 221 roku p.n.e. Chiny zostały zjednoczone. Do ważnych zmian, które przyczyniły się do scalenia państwa, należało wówczas opracowanie i wprowadzenie systemu zapisu znaków, który przekształcił się we współczesny alfabet chiński. Wspólny język oraz wspólne elementy kultury umożliwiły przetrwanie państwa chińskiego do dziś.
Do ważnych chińskich wynalazków, które pojawiły się ok. 800–1000 lat wcześniej niż w Europie, należą: wyrób papieru i prochu strzelniczego, kompas magnetyczny, ruchoma czcionka umożliwiająca szybki druk, ster rufowy, piece hutnicze z miechami tłokowymi umożliwiające wytop stali.
Do najbardziej znaczących budowli należy Wielki Mur Chiński wznoszony już od VII wieku p.n.e. (wiele odgałęzień zbudowano później, tj. od XIV do XVII wieku n.e.). Długość Muru wynosi ok. 6500 km. Innym znaczącym osiągnięciem jest Wielki Kanał o długości 1600 km, łączący ze sobą rzeki Huang He i Jangcy.
Silne uformowane i ugruntowane państwo, jakim były Chiny, wywarło wielki wpływ na cały obszar Azji Wschodniej i Południowo‑Wschodniej.
RLsKvtZ9qWvDu
RKjaqy7iHO3C2
RlJx8HUXE8hYi
RD2r5WfsUuMXg
i7fmdznhpm_d5e329
3. Ludność Azji i jej współczesne rozmieszczenie
Azję zamieszkuje obecnie 4 mld 641 mln ludzi, co stanowi blisko 60% ogółu ludności świata (dane z 2022 roku). Wzrost liczby ludności w Azji przedstawia poniższy wykres.
R1JNKPD97VLpv
Od połowy lat 50. XX wieku utrzymuje się w Azji stały, bardzo wysoki bezwzględny wzrost liczby ludności. W tym czasie w wielu państwach kontynentu nastąpiła poprawa sytuacji zdrowotnej, wprowadzono szczepienia ochronne. Zwiększyła się też wydajność pracy w rolnictwie dzięki wprowadzeniu mechanizacji, nawozów sztucznych, nawodnień oraz uprawy nowych, wysoko wydajnych odmian ryżu i pszenicy. Falę wielkiego wzrostu populacji ludzkiej nazywa się eksplozją demograficzną (ludnościową).
Powyższy wykres pokazuje, że od 1960 roku do 2020 roku w każdym dziesięcioleciu przybywało w Azji od około 400 mln do około 550 mln ludzi. W XX wieku tak wielki wzrost bezwzględnej liczby ludności nie występował na żadnym innym kontynencie. W kolejnych latach prognozuje się również wzrosty, ale o mniejszych wartościach – od około 100 mln do około 300 mln ludzi.
Odmiany ludzkie to antropologiczny podział gatunku ludzkiego na trzy wielkie grupy wyłącznie na podstawie cech morfologicznych (głównie koloru skóry), wprowadzony w 1812 roku przez G. Cuviera. Wyróżnia się białą, żółtą oraz czarną odmianę człowieka.
Mapa poniżej przedstawia współczesne rozmieszczenie odmian ludzkich w Azji. Ludzie odmianyżółtej stanowią 55% ogółu ludności i zamieszkują regiony północno‑wschodniej, wschodniej i południowo‑wschodniej Azji.
RL8xqaGKTsJRr
Ludzie odmianybiałej stanowią 43% ogółu ludności i zamieszkują tereny Azji Południowej i Południowo‑Zachodniej oraz obszary skolonizowane przez Europejczyków, leżące w południowej Syberii. Ludność odmianyczarnej stanowi ok. 1,5% ogółu ludności Azji i zamieszkuje niewielkie obszary na Półwyspie Indyjskim, a także wyspy w Azji Południowo‑Wschodniej. Każda z głównych ras dzieli się na liczne odmiany różniące się cechami fizycznymi.
R1Rv5q36OAbL8
RHd5xWWYPeT5b
RMtsOU9b1tLzO
R1SL3Gj5v2o9N
R1MPE69gCKKm8
R1WT817KODH1Y
R1X6kJogE2vvL
Mapa poniżej przedstawia rozmieszczenie ludności w Azji. Łatwo dostrzeżesz, że na kontynencie tym występują ogromne dysproporcje w rozmieszczeniu ludności i gęstości zaludnienia. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest wielkie zróżnicowanie cech azjatyckiego środowiska przyrodniczego. Obecnie w Azji znajdują się dwa największe skupiska ludności na świecie. Są to:
region wschodnioazjatycki obejmujący Chiny Wschodnie, Półwysep Koreański, i Wyspy Japońskie – na tym obszarze żyje 1,6 mld ludzi;
region południowoazjatycki obejmujący Półwysep Indyjski, ujście Gangesu i Brahmaputry, Nizinę Indusu – na tym obszarze żyje 1,5 mld ludzi.
R3B0ShCi7pxhB
W tych dwóch regionach żyje 75% ludności Azji. Ponadto większe skupienia ludności występują w Azji Południowo‑Wschodniej, np. na niektórych wyspach Archipelagu Malajskiego (Jawa, Bali), na Filipinach, w Wietnamie czy Tajlandii – łącznie mieszka tam ok. 500 mln ludzi. Stosunkowo gęsto zaludnione są też niektóre obszary Azji Południowo‑Zachodniej, np. Nizina Mezopotamska czy wybrzeża Morza Śródziemnego.
Polecenie 1
R1CJLInGdVOQW
R2XkugNNHlznc
RoKGgxls7umnl
R1QI4XHGMalYQ
Rs9dBWfwL9U21
R17WNi9kvovI4
R18JMLKOKwTvf
i7fmdznhpm_d5e416
4. Struktura wyznaniowa ludności w Azji
Religia jest zjawiskiem społeczno‑kulturowym, a jej istotą są głoszone wartości. Składają się na nią: wierzenia, kult i obrzędy. Niektóre religie mają silnie rozbudowane organizacje. Religie poprzez systemy wartości wpływają na codzienne życie swoich wyznawców. W Azji narodziły się największe monoteistyczne religiereligie monoteistycznemonoteistyczne religie świata głoszące wiarę w jedynego Boga: judaizm, chrześcijaństwo i islam. Dwie ostatnie mają dzisiaj zasięg światowy, natomiast wyznawcy judaizmu zamieszkują głównie Izrael, wielu też mieszka w innych państwach świata. Do religii mających swych wyznawców głównie w Azji należą: islam, hinduizm, buddyzm, konfucjanizm, taoizm, szintoizm (shinto). W kilku państwach tego kontynentu występują duże grupy ludności deklarujące bezwyznaniowość. Są to: Chiny (ok. 40%), Korea Północna (ok. 95%), Mongolia (ok. 50%) i Kazachstan (ok. 30%).
Rm28xkBCxVUVP
R1Pa8fSqmUXng
Polecenie 2
R9nXylFeF842T
R16q62FAQP5kh
Polecenie 3
RA4u4rU0ArV30
RJtCQ8aoJyUCS
RsIGk5tbEzn9T
R62B5gPDKQTF5
RETj8IpGxTdVa
R1e6fD5PSyhck
R1XYbwVHQe1gC
RL6l5MXM71AkN
R1Pv2nMOWnkGh
i7fmdznhpm_d5e465
Podsumowanie
Około 8 tys. lat przed naszą erą na nizinnych nadrzecznych obszarach w klimacie podzwrotnikowym rozpoczęły się w Azji procesy kontrolowanej produkcji żywności – była to pierwsza rewolucja rolnicza, której konsekwencją było przejście na osiadły tryb życia prowadzący do powstania wsi i miast.
Najstarsze cywilizacje w Azji powstały w IV i III tysiącleciu przed naszą erą na obszarach rozwoju rolnictwa na Nizinie Mezopotamskiej, na Nizinie Indusu i na Nizinie Chińskiej.
W Azji mieszka obecnie 4,6 mld ludzi, co stanowi około 60% ludności świata (dane z 2021 roku). Najliczniejszą grupę stanowią ludzie rasy żółtej i białej – odpowiednio 55% i 43% ogółu mieszkańców.
Ludność Azji jest rozmieszczona bardzo nierównomiernie; w dwóch obszarach – Azji Wschodniej i Azji Południowej – mieszka 75% ludności tego kontynentu.
W Azji powstały trzy wielkie religie monoteistyczne (chrześcijaństwo, islam, judaizm) oraz wiele innych znaczących wyznań (np. hinduizm, buddyzm, taoizm, konfucjanizm, szintoizm). Najwięcej wyznawców na tym kontynencie mają dziś islam i hinduizm.
Praca domowa
Odszukaj w źródłach informacje o tzw. pierwszej rewolucji rolniczej. Wyjaśnij, gdzie rozpoczęto procesy udomowienia roślin i zwierząt i jakie były następstwa tego procesu dla ludności.
R1eWIcN0aNE3M
Wykorzystaj mapę tematyczną i przedstaw współczesne rozmieszczenie ludności w Azji.
R1O3M3Ft6W2U0
Korzystając z dostępnych źródeł informacji przedstaw współczesne rozmieszczenie ludności w Azji.
RnpNHMizBeIvs
i7fmdznhpm_d5e539
Słownik
cywilizacja
cywilizacja
stan kultury materialnej, technicznej i duchowej, jaki osiągnęło dane społeczeństwo zamieszkujące określony obszar; główne elementy odróżniające jedną cywilizację od innej to: język, historia, religia, obyczaje, twórczość artystyczna, instytucje społeczne
religie monoteistyczne
religie monoteistyczne
religie, których głównym założeniem jest wiara w jednego Boga
i7fmdznhpm_d5e585
Ćwiczenia
1
Ćwiczenie 1
Wskaż nazwy sześciu rzek, w dolinach których miały miejsce początki azjatyckiego osadnictwa.
Rv9j5px8qPEGq1
2
Ćwiczenie 2
Do każdej z wymienionych cywilizacji przypisz jedno jej osiągnięcie.
RqLJdJJQemGKM1
3
Ćwiczenie 3
Wskaż, który z czterech obszarów zaznaczonych na poniższej mapie Azji ma potencjalnie najkorzystniejsze warunki naturalne do stałego osadnictwa.
R16fd2Lf7qlGU
Zaznacz obszar Azji,który ma potencjalnie najkorzystniejsze warunki naturalne do stałego osadnictwa.
R18pm4AHnU09v
1
Ćwiczenie 4
Wskaż, w których dwóch regionach Azji zamieszkuje 75% ludności tego kontynentu i ok. 45% ludności świata.
R19VNUKqLA8od1
2
Ćwiczenie 5
Do nazwy każdego państwa/regionu dopasuj nazwę występującego tam rodzaju wyznania. Skorzystaj z mapy „Azja – religie” zamieszczonej w tym materiale.
R13pW6Pk78OrF1
Do nazwy każdego państwa/regionu dopasuj nazwę występującego tam rodzaju wyznania. Skorzystaj z dostępnych źródeł informacji.
R13pW6Pk78OrF1
2
Ćwiczenie 6
Na podstawie różnych źródeł informacji spośród wielkich religii, których wyznawcy żyją w Azji, dopasuj zasadę religii do jej nazwy.