RqURCVid5U7pb1

Na zdjęciu kamienna tabliczka z pismem klinowym – zygzakowate znaki.

1. Pierwotne obszary udomowienia roślin i zwierząt w Azji

W południowo‑zachodniej Azji ok. 8,5 tys. lat temu pierwotni łowcy‑zbieracze rozpoczęli pierwszą rewolucję rolniczą, której skutki są odczuwalne do dzisiaj. Tu, na obszarze nazwanym Żyznym Półksiężycem, obejmującym dolinę dolnego Nilu, wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego oraz dorzecze Eufratu i Tygrysu, rozpoczęły się procesy udomowienia roślin i zwierząt. Do dzisiaj w pełni nie wyjaśniono przyczyn rozwoju rolnictwa. Należy jednak przyjąć, że zapewne miały one charakter egzystencjalny, środowiskowy i kulturowy.

Na obszarze Żyznego Półksiężyca udomowiono ok. 70 gatunków roślin, które zostały później rozpowszechnione na całym świecie. Najważniejszymi z nich są zboża, rośliny strączkowe oraz wiele gatunków drzew owocowych. Spośród zwierząt udomowiono kozę, owcę, krowę i świnię.
Drugim obszarem, na którym nastąpiły niezależne procesy udomowienia roślin i zwierząt, była Nizina Chińska. W tym regionie ok. 7,5 tys. lat temu udomowiono proso, sorgo, soję, herbatę, trzcinę cukrową, brzoskwinię i pomarańczę. Hodowano tu także jedwabniki, świnie i bawoły.
Nieco później rolnictwo zaczęło się rozwijać w dolinie Indusu i na Półwyspie Indyjskim oraz w Azji Południowo‑Wschodniej. Z kolei Nizina Turańska w Azji Środkowej prawdopodobnie była obszarem udomowienia konia i wielbłąda.

RPXGpxF7ZtbMh1

Ilustracja przedstawia mapę Azji. Mapa hipsometryczna, kolory wygaszone, brak opisów. Na tym tle umieszczono pięć obszarów początków rolnictwa (udomowień roślin i zwierząt). Oznaczono je kolorem fioletowym i opisano numerami. Numery objaśniono w legendzie. 1 – Żyzny Półksiężyc, zwierzęta: świnia , krowa, koza, owca, rośliny: pszenica, jęczmień, cebula, soczewica, len, palma daktylowa. 2 – Nizina Chińska, zwierzęta: jedwabnik, rośliny: proso, sorgo, pomarańcza, brzoskwinia, soja, herbata, trzcina cukrowa. 3 – Półwysep Indyjski, zwierzęta: bawół, rośliny: bawełna, konopie, juta, cytryna, ogórek. 4 – Azja Południowo-Wschodnia, rośliny: ryż, kokos, banan, trzcina cukrowa, chlebowiec, palma betelowa. 5 – Azja Środkowa, zwierzęta: koń, wielbłąd, rośliny: proso, gryka, lucerna. Morza i oceany zaznaczono kolorem niebieskim i opisano. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni.

Mapa pokazuje, że najbardziej sprzyjającymi terenami dla pierwotnego osadnictwa były obszary leżące w strefie klimatu podzwrotnikowego z dobrymi glebami i z dostępem do wody. Rozwój rolnictwa przyczynił się do wielu innowacji, ale najważniejszy był stały wzrost liczby ludności. To bowiem zapoczątkowało powstanie cywilizacji i pierwszych państw.

Niziny rzeczne w Azji w strefie klimatu podzwrotnikowego były atrakcyjnymi terenami do wczesnego osadnictwa

R1UFbu7dH2bmA1

Na zdjęciu pola uprawne nad rzeką. W tle pagórkowaty teren.

R1Txy5UinZJUe1

Wody Indusu od tysiącleci służą do nawadniania użytków rolnych w dolinie tej rzeki

R1XWPanOD4SMe1

Na Nizinie Gangesu wciąż stosowane są prymitywne metody uprawy ziemi

R1V5Ct1H5XjsK1

W dolinie chińskiej rzeki Jangcy tak jak przed wiekami uprawiany jest ryż

2. Najstarsze cywilizacje w Azji

Termin cywilizacjacywilizacjacywilizacja wywodzi się z łaciny – słowo civilitas oznacza 'poczucie bycia obywatelem'. Cywilizacja to stan kultury materialnej, technicznej i duchowej, jaki osiągnęło dane społeczeństwo w pewnym momencie swoich dziejów. Do elementów odróżniających jedną cywilizację od innej należą: język, historia, religia, obyczaje, instytucje społeczne. Te elementy tworzą wspólnotę ludzi zamieszkujących dany obszar.

Najstarsze cywilizacje Azji powstały w IV i III tysiącleciu p.n.e. na nizinnych obszarach nad dużymi rzekami w klimacie podzwrotnikowym. Najstarszą jest cywilizacja Sumerów, która powstała na Nizinie Mezopotamskiej nad Eufratem i Tygrysem – wielkimi rzekami w Azji Południowo‑Zachodniej. W III tysiącleciu p.n.e. państwo sumeryjskie osiągnęło szczyt rozwoju, obejmując całą ówczesną Mezopotamię. Do wielkich osiągnięć tej cywilizacji należy pismo klinowe, opracowanie sześćdziesiętnego systemu liczenia, który jest do dzisiaj zachowany w miarach czasu i kątów; wynalezienie koła i zastosowanie go jako koła garncarskiego oraz części wozu. Upadek tej cywilizacji datuje się na II tysiąclecie p.n.e.
W środkowym i dolnym biegu Indusu w latach 2500‑1750 p.n.e. powstała cywilizacja harappańska, nazywana też cywilizacją doliny Indusu. Tereny te zamieszkiwały prawdopodobnie ludy drawidyjskie, które wytworzyły dobrze rozwiniętą cywilizację miejską, o czym świadczy powstanie 70 miast – dwa najbardziej znane z nich to Harappa i Mohendżo Daro. Miasta budowano według jednego wzorca urbanistycznego – ulice przecinały się pod kątem prostym. Domy budowano z wypalonej cegły, planując ścisłe przeznaczenie każdego budynku. Miasta posiadały niezwykle wydajne systemy kanalizacyjne. Po tej cywilizacji zachowały się liczne zabytki piśmiennictwa – niektórych z nich do dziś nie odczytano.
Na Nizinie Chińskiej w dorzeczu Huang He w IV tysiącleciu p.n.e. zaczęła się kształtować cywilizacja chińska. Badania archeologiczne wskazują, że między IV a I tysiącleciem p.n.e. cywilizacja ta rozszerzała swój zasięg na coraz większy obszar Azji Wschodniej. W Chinach udomowiono dwa gatunki prosa odpornego na suszę, które uprawiano na północy, natomiast na południu kraju rozwinięto uprawę ryżu. Udomowiono też bawoła, jedwabniki, a także kaczki i gęsi. Około 500 roku p.n.e. potrafiono już wytapiać i obrabiać żelazo. W 221 roku p.n.e. Chiny zostały zjednoczone. Do ważnych zmian, które przyczyniły się do scalenia państwa, należało wówczas opracowanie i wprowadzenie systemu zapisu znaków, który przekształcił się we współczesny alfabet chiński. Wspólny język oraz wspólne elementy kultury umożliwiły przetrwanie państwa chińskiego do dziś.
Do ważnych chińskich wynalazków, które pojawiły się ok. 800–1000 lat wcześniej niż w Europie, należą: wyrób papieru i prochu strzelniczego, kompas magnetyczny, ruchoma czcionka umożliwiająca szybki druk, ster rufowy, piece hutnicze z miechami tłokowymi umożliwiające wytop stali.
Do najbardziej znaczących budowli należy Wielki Mur Chiński wznoszony już od VII wieku p.n.e. (wiele odgałęzień zbudowano później, tj. od XIV do XVII wieku n.e.). Długość Muru wynosi ok. 6500 km. Innym znaczącym osiągnięciem jest Wielki Kanał o długości 1600 km, łączący ze sobą rzeki Huang He i Jangcy.
Silne uformowane i ugruntowane państwo, jakim były Chiny, wywarło wielki wpływ na cały obszar Azji Wschodniej i Południowo‑Wschodniej.

RqURCVid5U7pb1

Na zdjęciu kamienna tabliczka z pismem klinowym – zygzakowate znaki.

R16lu5YDzsuXA1

Na zdjęciu ruiny dawnego miasta. Regularny, prostokątny kształt pozostałości.

RlSGR5GEvP1kT1

Na zdjęciu figury żołnierzy z wypalonej gliny, nieco poblakłe. Figury różnią się, mają inne twarze, podobne stroje i nakrycia głowy.

RYmv2K8tflZ4E1

Na zdjęciu Wielki Mur Chiński, przebiegający po szczytowych partiach pasma górskiego porośniętego lasami, wieże sygnalizacyjne. Na murze turyści.

3. Ludność Azji i jej współczesne rozmieszczenie

Azję zamieszkuje obecnie 4 mld 393 mln ludzi, co stanowi blisko 60% ogółu ludności świata (dane z 2015 roku). Wzrost liczby ludności w Azji przedstawia wykres.

RsjfZ8hm7C9Di1

Na ilustracji wykres liniowy. Regularny wzrost liczby ludności Azji o stałą (około pół miliona) liczbę osób w poszczególnych dziesięcioleciach od tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego roku do dziś. Prognoza przewiduje zmniejszenie przyrostu (do trzystu milionów osób) w następnym dziesięcioleciu.

Od połowy lat 50. XX wieku utrzymuje się w Azji stały, niezwykle wysoki bezwzględny wzrost liczby ludności. W tym czasie w wielu państwach tego kontynentu nastąpiła poprawa sytuacji zdrowotnej, wprowadzono szczepienia ochronne. Zwiększyła się też wydajność pracy w rolnictwie dzięki wprowadzeniu mechanizacji, nawozów sztucznych, nawodnień oraz uprawy nowych, wysoko wydajnych odmian ryżu i pszenicy. Falę wielkiego wzrostu populacji ludzkiej nazywa się eksplozją demograficzną (ludnościową).
Wykres powyżej pokazuje, że od 1960 roku w każdym dziesięcioleciu przybywało w Azji od 450 mln do 550 mln ludzi. Taki wielki wzrost bezwzględnej liczby ludności nigdy nie występował na żadnym innym kontynencie.
Mapa poniżej przedstawia współczesne rozmieszczenie ras ludzkich w Azji. Ludzie rasy żółtej stanowią 55% ogółu ludności, zamieszkując regiony w północno‑wschodniej, wschodniej i południowo‑wschodniej Azji.

R1IamEHE7oWmV1

Ilustracja przedstawia mapę odmian ludzkich w Azji. Odmiany główne: biała – Europeidzi, żółta – Mongoloidzi. Odmiany mieszane: biała z żółtą – Metysi. Najwięcej obszarów pokrywa kolor niebieski oznaczający odmianę białą (na południu i w środkowej części Azji), i żółty – Mongoloidzi (na północnym-wschodzie i południowym- wschodzie Azji). Państwa nad Morzem Kaspijskim zamieszkuje odmiana mieszana – Metysi. Część obszarów pokrywają kolorowe pasy oznaczające, że występuje tam ludność różnych odmian (głównie Indie i Kazachstan). Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie.

Ludzie rasy białej stanowią 43% ogółu ludności i zamieszkują tereny Azji Południowej i Południowo‑Zachodniej oraz obszary skolonizowane przez Europejczyków, leżące w południowej Syberii. Ludność rasy czarnej stanowi ok. 1,5% ogółu ludności Azji i zamieszkuje niewielkie obszary na Półwyspie Indyjskim, a także wyspy w Azji Południowo‑Wschodniej. Każda z głównych ras dzieli się na liczne odmiany różniące się cechami fizycznymi.

R1RMTnp1MeNIb1

Na ilustracji kula ziemska, punktem zaznaczony Afganistan. Obok twarz starego mężczyzny z siwą brodą. Na głowie ma turban. Podpis – Pasztun.

RPcE613gFZ7US1

Na ilustracji kula ziemska, punktem zaznaczony Izrael. Obok twarz mężczyzny z długą siwą brodą. Na głowie ma turban. Podpis – Samarytanin.

R19PJFlKcTEb31

Na ilustracji kula ziemska, punktem zaznaczony Turkmenistan. Obok twarz starszego mężczyzny z długą siwą brodą. Na głowie ma dużą czapkę. Podpis – Turkmen.

RznG4ETZT30Qm1

Na ilustracji kula ziemska, punktem zaznaczony Yushu, Tybet, Chiny. Obok twarz kobiety długimi ciemnymi lekko siwymi włosami. Podpis – Tybetanka.

R10YB3UVcJ9I31

Na ilustracji kula ziemska, zaznaczono trzy punkty w północno-wschodniej Rosji. Obok twarz mężczyzny z wąsami i brodą. Na głowie ma Futrzaną czapkę. Podpis – Czuksza.

Rq26HvxUW137Q1

Na ilustracji kula ziemska, zaznaczono punkt w północnej Rosji. Obok twarz mężczyzny z długimi ciemnymi włosami. Podpis – Ewenk.

RuCKXy8qtz6Uj1

Na ilustracji kula ziemska, zaznaczono punkt w Indiach. Obok twarz mężczyzny z długimi jasnymi wąsami i siwymi krótkimi włosami. Ciemna cera. Podpis – Hindus z Kawardha.

Ważną cechą ludności żyjącej w Azji jest wielka mozaika językowa i narodowościowa. Na świecie używa się dzisiaj 5 tys. języków, z czego tysiąc w Azji. Do największych azjatyckich grup językowych należą: chińsko‑tybetańska i indoeuropejska. Mniejszy zasięg mają grupy językowe: malajsko‑polinezyjska, drawidyjska (Indie) i semicko‑chamicka (odmiany języka arabskiego), a także japońska i koreańska.

Mapa poniżej przedstawia rozmieszczenie ludności w Azji. Łatwo dostrzeżesz, że na kontynencie tym występują ogromne dysproporcje w rozmieszczeniu ludności i gęstości zaludnienia. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest wielkie zróżnicowanie cech azjatyckiego środowiska przyrodniczego. Obecnie w Azji znajdują się dwa największe skupiska ludności na świecie. Są to:

• region wschodnioazjatycki obejmujący Chiny Wschodnie, Półwysep Koreański, i Wyspy Japońskie – na tym obszarze żyje 1,6 mld ludzi;

• region południowoazjatycki obejmujący Półwysep Indyjski, ujście Gangesu i Brahmaputry, Nizinę Indusu – na tym obszarze żyje 1,5 mld ludzi.

  R1SXaH8i0yQ4f1

  Ilustracja przedstawia mapę rozmieszczenia ludności w Azji. Kolorami od zielonego przez żółty i pomarańczowy do czerwonego i brunatnego przedstawiono gęstość zaludnienia. Na północy i w centrum przeważa kolor zielony (poniżej dziesięciu osób na jeden kilometr kwadratowy), dalej na południe i wschód przeważa kolor żółty i pomarańczowy do brunatnego oznaczające dużą gęstość zaludnienia. Najgęściej zaludnione są Indie, Chiny, Indonezja. W rejonach górskich białe plamy, obszary niezamieszkane. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie.

  

W tych dwóch regionach żyje 75% ludności Azji. Ponadto większe skupienia ludności występują w Azji Południowo‑Wschodniej, np. na niektórych wyspach Archipelagu Malajskiego (Jawa, Bali), na Filipinach, w Wietnamie czy Tajlandii – łącznie mieszka tam ok. 500 mln ludzi. Stosunkowo gęsto zaludnione są też niektóre obszary Azji Południowo‑Zachodniej, np. Nizina Mezopotamska czy wybrzeża Morza Śródziemnego.

R1P6GsYQjqz0p1

Na zdjęciu zatłoczona ulica, dużo samochodów, wysokie budynki.

RiDdMYHyDD0Ye1

Na zdjęciu zwarta zabudowa w dużym mieście. Przewaga białych budynków z czerwonymi dachami. W tle góry.

R6nstLoaHNUuv1

Na zdjęciu mężczyźni w białych strojach, na głowach chusty i czarne krążki. Niektórzy ubrani w garnitury. Jeden mówi do mikrofonu, na stole laptop, w tle operator kamery filmuje.

R1YAKodly83Na1

Na zdjęciu ręczny zbiór warzyw. Niewielkie poletka z różnymi gatunkami warzyw, w różnym stadium wzrostu. Kilkanaście osób pracuje. Worki, kosze.

RcAfYxrM7uXxR1

Na zdjęciu rodzina przed jurtą, dzieci bawią się, kobieta gotuje, ktoś zmywa naczynia w misce. Na kijach suszy się pranie. W tle las.

RHY0oJK7nSM971

Na zdjęciu plaża nad morzem. Na brzegu palmy. W tle zabudowania hotelowe.

4. Struktura wyznaniowa ludności w Azji

Religia jest zjawiskiem społeczno‑kulturowym, a jej istotą są głoszone wartości. Składają się na nią wierzenia, kult, obrzędy; niektóre religie mają silnie rozbudowane organizacje. Religie poprzez systemy wartości wpływają na codzienne życie swoich wyznawców. W Azji narodziły się największe monoteistyczne religie świata głoszące wiarę w jedynego Boga: judaizm, chrześcijaństwo i islam. Te dwie ostatnie mają dzisiaj zasięg światowy, natomiast wyznawcy judaizmu zamieszkują głównie Izrael; wielu też mieszka w innych państwach świata. Do religii mających swych wyznawców głównie w Azji należą: islam, hinduizm, buddyzm, konfucjanizm, taoizm, szintoizm (shinto). W kilku państwach tego kontynentu występują duże grupy ludności deklarujące bezwyznaniowość. Są to: Chiny (ok. 40%), Korea Północna (ok. 95%), Mongolia (ok. 50%), Kazachstan (ok. 30%).

R4w05nwVA6A9S1

Ilustracja przedstawia mapę religii w Azji. Kolorami przedstawiono występowanie religii. Islam w południowo-zachodniej Azji , Malezji i Indonezji. Hinduizm w Indiach i Nepalu. Buddyzm w południowo-zachodniej części Chin, Mongolii, państwach na Półwyspie Indochińskim oraz częściowo w Japonii na równi z szintoizmem. Prawosławie w Rosji i Kazachstanie. Katolicyzm na Filipinach i częściowo w Korei Południowej. Część obszarów Rosji, Mongolii i Chin zawiera szare pasy, oznaczają one bezwyznaniowość na równi z panującym tam wyznaniem. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. W legendzie umieszczono i opisano kolory użyte na mapie.

RRKhynYw81UNE1

Na ilustracji diagram. Struktura wyznaniowa Azji. Muzułmanie – 26,5%, hinduiści – 23%, buddyści – 11%, wyznawcy chińskich religii ludowych -11%, pozostałe religie i bezwyznaniowcy -13,8%, chrześcijanie – 8,5%, wyznawcy religii etnicznych – 4%, wyznawcy nowych religii – 1,5%, sikhowie – 0,5%, Żydzi – 0,2%.

R8YfzhWObCf7U1

Na zdjęciu bardzo gęsta zabudowa, liczne świątynie, kopuły i wieże. W tle wysokie budynki biurowe. Na pierwszym planie mur.

R17oG8KeC5W7x1

Na zdjęciu ogromny meczet pełen wiernych. Pośrodku prostokątna, czarna kamienna budowla (Kaaba). Po bokach minarety. W tle wysokie budynki.

Rci3SmgrcFwPS1

Na zdjęciu posąg Buddy w parku.

RfAV9jY7PKGZL1

Na zdjęciu okazała wielokondygnacyjna budowla na wysokiej skale. W skale schody.

RKqq7ReuUWnms1

Na zdjęciu Dalajlama, mężczyzna w okularach, ubrany w żółto-czerwony strój.

RcWW8ly4Hq9sV1

Na zdjęciu wierni na brzegu rzeki.

RNquKgCJWq4tF1

Na zdjęciu mężczyźni siedzą na podłodze, w specjalnym palenisku pali się ogień, dookoła leżą kwiaty, liście i dekoracje. Kobiety w kolorowych strojach stoją pod ścianami.

Podsumowanie

• Około 8 tys. lat przed naszą erą na nizinnych nadrzecznych obszarach w klimacie podzwrotnikowym rozpoczęły się w Azji procesy kontrolowanej produkcji żywności – była to pierwsza rewolucja rolnicza, której konsekwencją było przejście na osiadły tryb życia prowadzący do powstania wsi i miast.

• Najstarsze cywilizacje w Azji powstały w IV i III tysiącleciu przed naszą erą na obszarach rozwoju rolnictwa na Nizinie Mezopotamskiej, na Nizinie Indusu i na Nizinie Chińskiej.

• W Azji mieszka obecnie 4,4 mld ludzi co stanowi 60% ludności świata (dane z 2015 roku). Najliczniejszą grupę stanowią ludzie rasy żółtej i ludzie rasy białej – odpowiednio 55% i 43% ogółu mieszkańców.

• Ludność Azji jest rozmieszczona bardzo nierównomiernie; w dwóch obszarach – Azji Wschodniej i Azji Południowej – mieszka 75% ludności tego kontynentu.

• W Azji powstały trzy wielkie religie monoteistyczne – chrześcijaństwo, islam, judaizm – oraz wiele innych znaczących wyznań, np. hinduizm, buddyzm, taoizm, konfucjanizm, szintoizm. Najwięcej wyznawców na tym kontynencie mają dziś islam i hinduizm.

Słowniczek

Zadania