Badania antropologiczne wskazują, że pierwsi ludzie dotarli do Azji z Afryki. Liczne stanowiska archeologiczne pozwalają przypuszczać, że ok. 100 tys. lat temu człowiek rozumny (homo sapiens) zamieszkiwał już całą Azję.
Na niektórych obszarach warunki środowiska przyrodniczego sprzyjały przejściu z koczowniczego do osiadłego trybu życia i wówczas pojawiło się rolnictwo, czyli pozyskiwanie żywności w kontrolowany sposób. Na tych obszarach w IV i III tysiącleciu przed naszą erą zaczęły powstawać pierwsze cywilizacje Azji.

RqURCVid5U7pb1
Źródło: Los Angeles County Museum of Art (http://commons.wikimedia.org), public domain.
Już wiesz
  • że w Azji występują obszary o silnie zróżnicowanych cechach środowiska przyrodniczego;

  • że cechy środowiska przyrodniczego wpływają na sposoby gospodarowania, rozmieszczenia ludności i gęstość zaludnienia;

  • że na Ziemi występują 3 główne odmiany (rasy) człowieka.

Nauczysz się
  • wskazywać na mapie obszary, w których kształtowały się najstarsze cywilizacje azjatyckie;

  • omawiać współczesne rozmieszczenie ludności w Azji;

  • wyjaśniać, posługując się mapami geograficznymi i historycznymi, przyczyny zróżnicowania gęstości zaludnienia w Azji;

  • wymieniać główne religie i ich współczesny zasięg w Azji.

i7fmdznhpm_d5e223

1. Pierwotne obszary udomowienia roślin i zwierząt w Azji

W południowo‑zachodniej Azji ok. 8,5 tys. lat temu pierwotni łowcy‑zbieracze rozpoczęli pierwszą rewolucję rolniczą, której skutki są odczuwalne do dzisiaj. Tu, na obszarze nazwanym Żyznym Półksiężycem, obejmującym dolinę dolnego Nilu, wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego oraz dorzecze Eufratu i Tygrysu, rozpoczęły się procesy udomowienia roślin i zwierząt. Do dzisiaj w pełni nie wyjaśniono przyczyn rozwoju rolnictwa. Należy jednak przyjąć, że zapewne miały one charakter egzystencjalny, środowiskowy i kulturowy.

Prawdopodobne przyczyny i skutki rozwoju rolnictwa

Przyczyny pojawienia się rolnictwa

Skutki rozwoju rolnictwa

Zmiany klimatu – ok. 10 tys. lat temu nastąpił schyłek epoki lodowcowej

Innowacje techniczne – wzrost efektywności produkcji rolniczej

Skupienie wielu gatunków roślin, głównie dzikich gatunków zbóż, na obszarze Żyznego Półksiężyca

Rozwój sposobów wymiany żywności – rozwój handlu

Spadek ilości dostępnej żywności w środowisku naturalnym i potrzeba uzyskiwania jej w sposób kontrolowany i na większą skalę

Wytworzenie się różnorodnych form aktywności ludzkiej – świadoma i zaplanowana działalność rolnicza, podział prac

Wzrost zapotrzebowania na żywność, wzrost liczby ludności

Osiadły tryb życia – rozwój osiedli wiejskich, początki miast

Na obszarze Żyznego Półksiężyca udomowiono ok. 70 gatunków roślin, które zostały później rozpowszechnione na całym świecie. Najważniejszymi z nich są zboża, rośliny strączkowe oraz wiele gatunków drzew owocowych. Spośród zwierząt udomowiono kozę, owcę, krowę i świnię.
Drugim obszarem, na którym nastąpiły niezależne procesy udomowienia roślin i zwierząt, była Nizina Chińska. W tym regionie ok. 7,5 tys. lat temu udomowiono proso, sorgo, soję, herbatę, trzcinę cukrową, brzoskwinię i pomarańczę. Hodowano tu także jedwabniki, świnie i bawoły.
Nieco później rolnictwo zaczęło się rozwijać w dolinie Indusu i na Półwyspie Indyjskim oraz w Azji Południowo‑Wschodniej. Z kolei Nizina Turańska w Azji Środkowej prawdopodobnie była obszarem udomowienia konia i wielbłąda.

RPXGpxF7ZtbMh1
Obszary udomowienia ważniejszych roślin żywieniowych i uprawnych oraz zwierząt w Azji

Mapa pokazuje, że najbardziej sprzyjającymi terenami dla pierwotnego osadnictwa były obszary leżące w strefie klimatu podzwrotnikowego z dobrymi glebami i z dostępem do wody. Rozwój rolnictwa przyczynił się do wielu innowacji, ale najważniejszy był stały wzrost liczby ludności. To bowiem zapoczątkowało powstanie cywilizacji i pierwszych państw.

i7fmdznhpm_d5e277

2. Najstarsze cywilizacje w Azji

Termin cywilizacjacywilizacjacywilizacja wywodzi się z łaciny – słowo civilitas oznacza 'poczucie bycia obywatelem'. Cywilizacja to stan kultury materialnej, technicznej i duchowej, jaki osiągnęło dane społeczeństwo w pewnym momencie swoich dziejów. Do elementów odróżniających jedną cywilizację od innej należą: język, historia, religia, obyczaje, instytucje społeczne. Te elementy tworzą wspólnotę ludzi zamieszkujących dany obszar.

Najstarsze cywilizacje Azji powstały w IV i III tysiącleciu p.n.e. na nizinnych obszarach nad dużymi rzekami w klimacie podzwrotnikowym. Najstarszą jest cywilizacja Sumerów, która powstała na Nizinie Mezopotamskiej nad EufratemTygrysem – wielkimi rzekami w Azji Południowo‑Zachodniej. W III tysiącleciu p.n.e. państwo sumeryjskie osiągnęło szczyt rozwoju, obejmując całą ówczesną Mezopotamię. Do wielkich osiągnięć tej cywilizacji należy pismo klinowe, opracowanie sześćdziesiętnego systemu liczenia, który jest do dzisiaj zachowany w miarach czasu i kątów; wynalezienie koła i zastosowanie go jako koła garncarskiego oraz części wozu. Upadek tej cywilizacji datuje się na II tysiąclecie p.n.e.
W środkowym i dolnym biegu Indusu w latach 2500‑1750 p.n.e. powstała cywilizacja harappańska, nazywana też cywilizacją doliny Indusu. Tereny te zamieszkiwały prawdopodobnie ludy drawidyjskie, które wytworzyły dobrze rozwiniętą cywilizację miejską, o czym świadczy powstanie 70 miast – dwa najbardziej znane z nich to HarappaMohendżo Daro. Miasta budowano według jednego wzorca urbanistycznego – ulice przecinały się pod kątem prostym. Domy budowano z wypalonej cegły, planując ścisłe przeznaczenie każdego budynku. Miasta posiadały niezwykle wydajne systemy kanalizacyjne. Po tej cywilizacji zachowały się liczne zabytki piśmiennictwa – niektórych z nich do dziś nie odczytano.
Na Nizinie Chińskiej w dorzeczu Huang He w IV tysiącleciu p.n.e. zaczęła się kształtować cywilizacja chińska. Badania archeologiczne wskazują, że między IV a I tysiącleciem p.n.e. cywilizacja ta rozszerzała swój zasięg na coraz większy obszar Azji Wschodniej. W Chinach udomowiono dwa gatunki prosa odpornego na suszę, które uprawiano na północy, natomiast na południu kraju rozwinięto uprawę ryżu. Udomowiono też bawoła, jedwabniki, a także kaczki i gęsi. Około 500 roku p.n.e. potrafiono już wytapiać i obrabiać żelazo. W 221 roku p.n.e. Chiny zostały zjednoczone. Do ważnych zmian, które przyczyniły się do scalenia państwa, należało wówczas opracowanie i wprowadzenie systemu zapisu znaków, który przekształcił się we współczesny alfabet chiński. Wspólny język oraz wspólne elementy kultury umożliwiły przetrwanie państwa chińskiego do dziś.
Do ważnych chińskich wynalazków, które pojawiły się ok. 800–1000 lat wcześniej niż w Europie, należą: wyrób papieru i prochu strzelniczego, kompas magnetyczny, ruchoma czcionka umożliwiająca szybki druk, ster rufowy, piece hutnicze z miechami tłokowymi umożliwiające wytop stali.
Do najbardziej znaczących budowli należy Wielki Mur Chiński wznoszony już od VII wieku p.n.e. (wiele odgałęzień zbudowano później, tj. od XIV do XVII wieku n.e.). Długość Muru wynosi ok. 6500 km. Innym znaczącym osiągnięciem jest Wielki Kanał o długości 1600 km, łączący ze sobą rzeki Huang He i Jangcy.
Silne uformowane i ugruntowane państwo, jakim były Chiny, wywarło wielki wpływ na cały obszar Azji Wschodniej i Południowo‑Wschodniej.

i7fmdznhpm_d5e329

3. Ludność Azji i jej współczesne rozmieszczenie

Azję zamieszkuje obecnie 4 mld 393 mln ludzi, co stanowi blisko 60% ogółu ludności świata (dane z 2015 roku). Wzrost liczby ludności w Azji przedstawia wykres.

RsjfZ8hm7C9Di1
Liczba ludności Azji latach 1960–2010 i prognoza na lata 2010–2030

Od połowy lat 50. XX wieku utrzymuje się w Azji stały, niezwykle wysoki bezwzględny wzrost liczby ludności. W tym czasie w wielu państwach tego kontynentu nastąpiła poprawa sytuacji zdrowotnej, wprowadzono szczepienia ochronne. Zwiększyła się też wydajność pracy w rolnictwie dzięki wprowadzeniu mechanizacji, nawozów sztucznych, nawodnień oraz uprawy nowych, wysoko wydajnych odmian ryżu i pszenicy. Falę wielkiego wzrostu populacji ludzkiej nazywa się eksplozją demograficzną (ludnościową).
Wykres powyżej pokazuje, że od 1960 roku w każdym dziesięcioleciu przybywało w Azji od 450 mln do 550 mln ludzi. Taki wielki wzrost bezwzględnej liczby ludności nigdy nie występował na żadnym innym kontynencie.
Mapa poniżej przedstawia współczesne rozmieszczenie ras ludzkich w Azji. Ludzie rasy żółtej stanowią 55% ogółu ludności, zamieszkując regiony w północno‑wschodniej, wschodniej i południowo‑wschodniej Azji.

R1IamEHE7oWmV1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Ludzie rasy białej stanowią 43% ogółu ludności i zamieszkują tereny Azji Południowej i Południowo‑Zachodniej oraz obszary skolonizowane przez Europejczyków, leżące w południowej Syberii. Ludność rasy czarnej stanowi ok. 1,5% ogółu ludności Azji i zamieszkuje niewielkie obszary na Półwyspie Indyjskim, a także wyspy w Azji Południowo‑Wschodniej. Każda z głównych ras dzieli się na liczne odmiany różniące się cechami fizycznymi.

Ważną cechą ludności żyjącej w Azji jest wielka mozaika językowanarodowościowa. Na świecie używa się dzisiaj 5 tys. języków, z czego tysiąc w Azji. Do największych azjatyckich grup językowych należą: chińsko‑tybetańska i indoeuropejska. Mniejszy zasięg mają grupy językowe: malajsko‑polinezyjska, drawidyjska (Indie) i semicko‑chamicka (odmiany języka arabskiego), a także japońska i koreańska.

Mapa poniżej przedstawia rozmieszczenie ludności w Azji. Łatwo dostrzeżesz, że na kontynencie tym występują ogromne dysproporcje w rozmieszczeniu ludności i gęstości zaludnienia. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest wielkie zróżnicowanie cech azjatyckiego środowiska przyrodniczego. Obecnie w Azji znajdują się dwa największe skupiska ludności na świecie. Są to:

  • region wschodnioazjatycki obejmujący Chiny Wschodnie, Półwysep Koreański, i Wyspy Japońskie – na tym obszarze żyje 1,6 mld ludzi;

  • region południowoazjatycki obejmujący Półwysep Indyjski, ujście Gangesu i Brahmaputry, Nizinę Indusu – na tym obszarze żyje 1,5 mld ludzi.

    R1SXaH8i0yQ4f1
    Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

W tych dwóch regionach żyje 75% ludności Azji. Ponadto większe skupienia ludności występują w Azji Południowo‑Wschodniej, np. na niektórych wyspach Archipelagu Malajskiego (Jawa, Bali), na Filipinach, w Wietnamie czy Tajlandii – łącznie mieszka tam ok. 500 mln ludzi. Stosunkowo gęsto zaludnione są też niektóre obszary Azji Południowo‑Zachodniej, np. Nizina Mezopotamska czy wybrzeża Morza Śródziemnego.

Ćwiczenie 1
R4tpBijniugs51
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
i7fmdznhpm_d5e416

4. Struktura wyznaniowa ludności w Azji

Religia jest zjawiskiem społeczno‑kulturowym, a jej istotą są głoszone wartości. Składają się na nią wierzenia, kult, obrzędy; niektóre religie mają silnie rozbudowane organizacje. Religie poprzez systemy wartości wpływają na codzienne życie swoich wyznawców. W Azji narodziły się największe monoteistyczne religie świata głoszące wiarę w jedynego Boga: judaizm, chrześcijaństwoislam. Te dwie ostatnie mają dzisiaj zasięg światowy, natomiast wyznawcy judaizmu zamieszkują głównie Izrael; wielu też mieszka w innych państwach świata. Do religii mających swych wyznawców głównie w Azji należą: islam, hinduizm, buddyzm, konfucjanizm, taoizm, szintoizm (shinto). W kilku państwach tego kontynentu występują duże grupy ludności deklarujące bezwyznaniowość. Są to: Chiny (ok. 40%), Korea Północna (ok. 95%), Mongolia (ok. 50%), Kazachstan (ok. 30%).

Ćwiczenie 2
RxwND8AHzMraG1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1Dw2RgeLdXAY1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
i7fmdznhpm_d5e465

Podsumowanie

  • Około 8 tys. lat przed naszą erą na nizinnych nadrzecznych obszarach w klimacie podzwrotnikowym rozpoczęły się w Azji procesy kontrolowanej produkcji żywności – była to pierwsza rewolucja rolnicza, której konsekwencją było przejście na osiadły tryb życia prowadzący do powstania wsi i miast.

  • Najstarsze cywilizacje w Azji powstały w IV i III tysiącleciu przed naszą erą na obszarach rozwoju rolnictwa na Nizinie Mezopotamskiej, na Nizinie Indusu i na Nizinie Chińskiej.

  • W Azji mieszka obecnie 4,4 mld ludzi co stanowi 60% ludności świata (dane z 2015 roku). Najliczniejszą grupę stanowią ludzie rasy żółtej i ludzie rasy białej – odpowiednio 55% i 43% ogółu mieszkańców.

  • Ludność Azji jest rozmieszczona bardzo nierównomiernie; w dwóch obszarach – Azji Wschodniej i Azji Południowej – mieszka 75% ludności tego kontynentu.

  • W Azji powstały trzy wielkie religie monoteistyczne – chrześcijaństwo, islam, judaizm – oraz wiele innych znaczących wyznań, np. hinduizm, buddyzm, taoizm, konfucjanizm, szintoizm. Najwięcej wyznawców na tym kontynencie mają dziś islam i hinduizm.

Praca domowa
Polecenie 1.1

Odszukaj w źródłach informacje o tzw. pierwszej rewolucji rolniczej. Wyjaśnij, gdzie rozpoczęto procesy udomowienia roślin i zwierząt i jakie były następstwa tego procesu dla ludności.

Polecenie 1.2

Wskaż na mapie Azji pierwsze obszary, na których produkowano żywność w sposób kontrolowany. Wykorzystaj mapy tematyczne i wskaż cechy środowiska przyrodniczego, jakie występują obecnie na tych terenach.

Polecenie 1.3

Wykorzystaj mapę tematyczną i przedstaw współczesne rozmieszczenie ludności w Azji.

Polecenie 1.4

*Spośród wielkich religii, których wyznawcy żyją w Azji, wybierz jedną i na podstawie różnych źródeł informacji przedstaw jej główne zasady.

i7fmdznhpm_d5e539

Słowniczek

cywilizacja
cywilizacja

stan kultury materialnej, technicznej i duchowej, jaki osiągnęło dane społeczeństwo zamieszkujące określony obszar; główne elementy odróżniające jedną cywilizację od innej to: język, historia, religia, obyczaje, twórczość artystyczna, instytucje społeczne

i7fmdznhpm_d5e585

Zadania

Ćwiczenie 4
RtO4pjzmLqxWa1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RvODXKixEmsVT1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R6Uv6xgO1Nm8x1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
Rrw1d1vOh98fp1
zadanie interaktywne
Źródło: Edward Dudek, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
RwYWbQNSY6UYi1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.