Badacze i amatorzy starożytności
Racjonalistyczna ideologia oświecenia znalazła odbicie w sztuce neoklasycyzmu. Nowy styl nawiązywał do wzorców artystycznych i moralnych zaczerpniętych z antyku. Denis Diderot w esejach Salons (1759–1781) zalecał nawet artystom, by malowali „comme on parlait à Sparte” („jak mówiono w Sparcie”) – a więc prosto, oszczędnie, „w żołnierskich słowach”, bez nadmiernej uczuciowości i zbędnych ozdobników. Miał na myśli klasyczną w duchu powściągliwość środków wyrazu, heroiczny temat oraz piękne i szlachetne postaci, godne naśladowania.
1) Poszukaj w bibliotece publikacji poświęconych historii muzealnictwa w Polsce i wynotuj:
a) gdzie i w którym roku powstało pierwsze, istniejące do dziś, publiczne muzeum na ziemiach polskich,
b) kto był inicjatorem jego utworzenia,
c) co stanowiło pierwotnie trzon jego kolekcji.
2) Wynotuj ze słownika etymologicznego pochodzenie i pierwotne znaczenie słów muzeum i mecenas.
3) Ustal, czym (poza gromadzeniem dzieł) zajmują się współczesne muzea sztuki.
Polecenie 1
a) W Wilanowie, udostępnione zwiedzającym w 1805 roku.
b) Hr. Stanisław Kostka Potocki.
c) Pamiątki po Janie III Sobieskim oraz prywatna kolekcja sztuki i starożytości Stanisława Kostki Potockiego.
Jacques‑Louis David
Jacques-Louis David
francuski malarz, autor potretów oraz dzieł o tematyce historycznej i mitologicznej. Zagorzały republikanin, uczestnik rewolucji francuskiej, przyjaciel i stronnik Maxymiliena de Robespierre’a, głosujący za śmiercią króla, później nadworny artysta Napoleona Bonaparte. Jego twórczość ucieleśniała ideały estetyczne neoklasycyzmu, kierunku w sztuce drugiej połowy XVIII wieku, który charakteryzował się dążeniem do harmonii, ładu i równowagi oraz programowo nawiązywał do form i ducha dzieł antycznych, zwłaszcza ideału „szlachetnej prostoty i spokojnej wielkości” sztuki geckiej. Do najwybitniejszych dzieł Davida zaliczane są: Belizariusz przyjmujący jałmużnę (1781), Śmierć Sokratesa (1787), Śmierć Marata (1793), Sabinki (1799), Portret pani Récamier (1800) i Napoleon przekraczający Przełęcz św. Bernarda (1801).
Przysięga Horacjuszy
Przysięga Horacjuszy to najważniejsze dzieło Davida, a zarazem jeden z przełomowych obrazów w całej historii malarstwa francuskiego. Wystawiony na Salonie paryskimna Salonie paryskim w 1785 roku, stał się wydarzeniem zarówno artystycznym, jak i politycznym. David posłużył się w nim stylistyką zupełnie odmienną od panującego wówczas rokoka (typowego dla ancien régime’uancien régime’u). Nowatorstwo dzieła wynikało z zastosowanych środków plastycznych oraz przesłania i wzorców moralnych, zaczerpniętych z historii starożytnej. Artysta, aby opracować temat obrazu, wykorzystał literacki przekaz Tytusa Liwiusza odnoszący się do wojny Rzymu z Albą w 669 p.n.e. oraz interpretację tej historii zawartą w dramacie Pierre’a Corneille’a Horace (1660). Dotyczyły one tragedii rodzin Horacjuszy i Kuracjuszy, których synowie wybrani zostali do walki na śmierć i życie, mającej rozstrzygnąć spór dwóch miast. Bracia stanęli do bitwy nieświadomi uczuciowych związków łączących obie rodziny. Malarz skupił się na pierwszej, dramatycznej sekwencji tej historii – momencie przysięgi, podczas której młodzieńcy dobrowolnie deklarują gotowość oddania życia za ojczyznę.
Kompozycja obrazu opiera się na połączeniu reliefowego układu postaci (wzorowanego na rzymskich płaskorzeźbach) z teatralnym proscenium, którego tłem jest ściana przepruta trzema arkadami. Plan pierwszy podzielono na trzy sekwencje figuralne – z trójką braci po lewej, ojcem podnoszącym broń i odbierającym przysięgę w centrum i dwoma grupami kobiet z dziećmi po prawej. Całość przedstawienia utrzymano w surowym stylu. Z prostym doryckim porządkiem architektury korespondują powściągliwy zestaw kolorów (z wyjątkiem czerwieni pompejańskiej w partii płaszcza ojca Horacjuszy, symbolizującej republikańskie ideały bohaterów) oraz rozproszone światło, sakralizujące całą scenę. David ustalił w tym obrazie nowy porządek estetyczny. Mocna konturowa forma, wzniosły temat, klarowna kompozycja, dążenie do monumentalizmu, szlachetne postaci oraz bliska postawie stoickiej uczuciowość złożyły się na kanon neoklasycyzmu. Styl ten charakteryzowało również stosowanie jedynie niezbędnych środków formalnych oraz dążenie do adekwatności formy i treści. Pełne patosu dzieło Davida, nawiązujące do rzymskich cnót obywatelskich i idei poświęcenia życia dla ojczyzny, poprzedziło wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Słynny róż pompejański (ciepła czerwień z domieszką cynobru), znany głównie z rzymskich dekoracji malarskich budowli w PompejachPompejach i HerkulanumHerkulanum , jest najprawdopodobniej efektem wybuchu Wezuwiusza w 79 roku naszej ery. Włoscy naukowcy są zdania, że kolor ten powstał na bazie żółtej ochry w wyniku działania gazów, które poprzedziły erupcję wulkanu. Zjawisko to określane jest mianem mutacji chromatycznej.
Czy podobał ci się zaprezentowany obraz Davida? Uzasadnij opinię.
Omów, jakie doznania estetyczne może budzić dzieło Davida.
Wybierz spośród podanych propozycji: wzruszenie, poruszenie, intelektualne, podziw, zachwyt, niesmak, grozę (inne?).
Omów, jakie kategorie estetyczne zastosowano w dziele.
Wybierz spośród podanych propozycji: wzniosłość, piękno, epickość, tragizm, patos, wdzięk, ironię, brzydotę (inne?).
Na przykładzie Przysiegi Horacjuszy wymień podstawowe cechy sztuki neoklasycznej.
David i Tyrteusz
Tyrtajos (Tyrteusz)
poeta grecki VII w. p.n.e. Według legendy Ateńczycy, wezwani przez Spartan na pomoc przeciw Meseńczykom, zamiast wojska do Sparty wysłali Tyrtajosa, który elegiami wojennymi tak zapalił Spartan do boju, to właśnie jemu zawdzięczali zwycięstwo. W innych elegiach Tyrtajos wzywał obywateli do zgody, przestrzegania praw i przywrócenia ładu w państwie (1)(1).
Rzecz to piękna...Rzecz to piękna zaprawdę, gdy krocząc w pierwszym szeregu,
Ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny;
Kiedy atoli swe miasto i ziemię żyzną porzuca,
Wnet żebrakiem się staje – los to najgorszy ze wszystkich –
Jako że z miłą swą matką i ojcem staruszkiem się błąka,
Dzieci maleńkie przy sobie mając i prawą małżonkę.
Wówczas wrogość go wita wśród ludzi, do których przybędzie
Przed niedostatkiem uchodząc, biedą nieszczęsną trapiony,
Hańbą rodzinę okrywa, zeszpeca wygląd swój świetny,
Wszak niesława, a także zło tuż za nim podąża.
Skoro więc błędny wygnaniec żadnego nie budzi współczucia,
Żadną czcią się nie cieszy, przyszłość też rodu niweczy,
Walczmy mężnie w obronie tej naszej ziemi i dzieci,
Choćbyśmy zginąć musieli, życia swojego nie szczędźmy.
Nuże, młodzieńcy, walczcie, a jeden przy drugim niech wytrwa,
Myśli o szpetnej ucieczce nie dopuszczajcie, ni strachu,
Ale sercom w swych piersiach przydajcie wielkości i męstwa,
Lęk przed życia utratą, z wrogiem się starłszy, odrzućcie,
Tych zaś, którym już wiek poruszania się lekkość odebrał,
Nie zostawiajcie, uchodząc z bitwy, starców czcigodnych. [...]
Zatem niech każdy wytrwa w rozkroku stając, a obie
Nogi niech oprze o ziemię mocno, i zęby zaciśnie.Tyrtajos, Rzecz to piękna..., [w:] , Liryka starożytnej Grecji, tłum. Włodzimierz Appel, Wrocław 1984, s. 288–289.
Określ typ liryki Tyrtajosa.
Wyjaśnij, czym jest poezja tyrtejska.
Omów, czym patos różni się od wzniosłości.
Porównaj obraz Davida i wiersz Tyrtajosa. Co łączy, a co różni oba teksty kultury? Przeanalizuj formę, charakter, treść i wymowę obu dzieł.
Odkrycia archeologiczne i fascynacja antykiem
Na il. 1. widać portret Johanna Wolfganga Goethego (1749–1832), namalowany w Kampanii podczas jego podróży do Italii. Podziwianie jej piękna i zabytków było w XVIII wieku obowiązkowym elementem edukacji artystycznej młodych arystokratów i intelektualistów. Wyjazd za granicę, tzw. Grand Tour, pozwalał wzbogacić wiedzę o świecie, poznać inne kultury, wyrobić gust, zdobyć obycie towarzyskie i zakupić cenne dzieła sztuki do rodzinnych kolekcji. Goethe, podobnie jak inni „turyści”, zwiedzał ruiny rzymskie i wykopaliska w okolicach Neapolu. Odkrycia starożytnych miast Herculanum (1711) i Pompejów (1748) wywołały żywe zainteresowanie i przyczyniły się do powstania manii kolekcjonerskiej antycznych artefaktów. Z myślą o takich podróżnikach rozwinął się w Italii prawdziwy rynek sztuki. Modne stało się np. malarstwo wedutowe (realistyczne obrazy przedstawiające panoramy sławnych miast i ich zabytków), a szczególną popularnością cieszyły się widoki Wenecji pędzla Canaletta (1697–1768) (il. 2.). Cennymi pamiątkami z wojaży były też ryciny z wizerunkami starożytnych budowli (il. 3.). Majętni turyści chętnie nabywali zwłaszcza sztychy Giovanniego Battisty Piranesiego (1720–1778), włoskiego grafika, architekta, antykwariusza i projektanta wnętrz. Odwzorowywał on prawdziwe zabytki, ale tworzył też tzw. kaprysy (wł. capricci) – widoki przeskalowanych ruin, w których elementy rzeczywiste mieszały się z wymyślonymi. Obrazy takich przesyconych dramatycznym i tajemniczym nastrojem budowli chętnie wieszano później w rodzinnych rezydencjach. Dyskutowano o nich w towarzystwie albo w kręgu dilettanti – amatorów antyku o szerokich zainteresowaniach i głębokiej wiedzy, z pasją zajmujących się badaniami bądź wykopaliskami. Niektórzy z nich zasłynęli później jako teoretycy sztuki lub prekursorzy nowych dyscyplin naukowych, np. Winckelmann czy Stanisław Kostka Potocki (1755–1821). W odpowiedzi na zainteresowanie kolekcjonerstwem powstawały również wyimaginowane galerie – ujęcia nieistniejących, oszałamiająco bogatych kolekcji idealnych. Malował je m.in. Giovanni Paolo Pannini, autor Widoków starożytnego Rzymu (il. 4.).
Wypełnij tabelę i sprawdź, ile udało ci się zapamiętać z tej części lekcji.
| Teza | Prawda | Fałsz |
| Canaletta uznaje się za mistrza malarstwa wedutowego. | □ | □ |
| Ruiny starożytnego Herkulanum odkryto na początku XX wieku. | □ | □ |
| Johann Joachim Winckelmann był niemieckim poetą i malarzem. | □ | □ |
| Grand Tour po Italii stanowił w XVIII wieku obowiązkowy element edukcji artystycznej młodych arystokratów. | □ | □ |
| Giovanni Battista Piranesi był wybitnym architektem i grafikiem, dokumentującym znaleziska archeologicze w Rzymie i Paestum. | □ | □ |
| Malarstwo pompejańskie inspirowało także malarzy baroku i rokoka. | □ | □ |
| Amatorów i badaczy antyku nazywano z włoska dilettanti. | □ | □ |
| Autorem fantastycznych, nieistniejących galerii obrazów był włoski malarz i architekt, Giovanni Paolo Pannini. | □ | □ |
Znawcy i kolekcjonerzy sztuki
Po obejrzeniu filmu o fundatorze Muzeum w Wilanowie odpowiedz na pytania:
Prekursorem jakich dyscyplin naukowych w Polsce był Stanisław Kostka Potocki?
Jaki napis znajduje się na progu jego siedziby w Wilanowie?
Autorem jakiego dzieła z zakresu historii sztuki jest nasz bohater?
Do poniższych zagadnień dopasuj określenia, które pomogą ci opisać zaprezentowany obraz Davida.
realistyczne, 1780–1781, olej na płótnie, jasna, błękity, biel, dynamiczna i statyczna zarazem, heroiczne, harmonijna, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa, <em>Portret Stanisława Kostki Potockiego</em>, szarości, zrównoważona, Jaques-Louis David, portret konny, chłodna z ciepłymi akcentami, cieliste żółcie, portret
| Podstawowe informacje (autor dzieła, tytuł, datowanie, miejsce przechowywania) | |
|---|---|
| Technika | |
| Typ przedstawienia (przeznaczenie, funkcja) | |
| Kompozycja (struktura, ułożenie poszczególnych elementów dzieła) | |
| Tonacja barwna | |
| Paleta kolorów | |
| Ujęcie tematu (jak przedstawiono temat) |
Powstanie muzeów
Kolekcje osobliwości i księgi gromadzono już w starożytności (np. w Bibliotece Aleksandryjskiej). Wspaniałe zbiory dzieł o ustalonym zakresie tematycznym posiadali Medyceusze we Florencji i kardynałowie w Rzymie. Fundatorami bogatych kolekcji sztuki byli jednak głównie władcy, którzy w ten sposób podnosili prestiż rodu czy dynastii, dzięki czemu dawali wyraz swojej potęgi i bogactwa. Pierwsze muzea zaczęły powstawać już w renesansie i baroku, lecz miały one wtedy charakter prywatny. Odwiedzać je mogła jedynie wąska, uprzywilejowana grupa odbiorców, wyznaczona przez właściciela. Zmieniło się to w połowie XVIII wieku, kiedy francuscy encyklopedyści zaczęli w swoich pismach uzasadniać potrzebę otwarcia muzeów dla szerokich warstw społeczeństwa w celach edukacyjnych.
Powszechny dostęp do spuścizny artystycznej minionych epok i dziedzictwa kulturowego narodów był wynikiem oświeceniowych reform społecznych. Ochronę nad zabytkami oraz promowanie wiedzy na ich temat powierzano nowo powstającym muzeom. Pierwszą publiczną instytucją tego typu było British Museum (il. 1.), ufundowane w 1753 roku przez parlament angielski. Zalążkiem słynnej obecnie na całym świecie kolekcji sztuki starożytnej były zbiory książek i dzieł sztuki lekarza i przyrodnika - sir Hansa Sloane’a (jego bogaty zestaw roślin i minerałów można podziwiać w Natural History Museum w Londynie). W 1771 roku w oparciu o papieską kolekcję rzeźby, zapoczątkowan jeszcze w XVI wieku przez Juliusza II, rozwinęła się w rzymskie Museo Pio‑Clementino (il. 2.). Jego konsultantem merytorycznym był m.in. wspomniany już Giovanni Battista Piranesi. Warto pamiętać, że w Pio‑Clementino (dziś jednym z oddziałów Muzeów Watykańskich) znajdują się najwspanialsze arcydzieła rzeźby antycznej, m.in. Laookon i Apollo Belwederski. We Francji po rewolucji francuskiej Zgromadzenie Narodowe oddało królewską rezydencję Luwr (il. 3.) (wraz z prywatnymi zbiorami sztuki Ludwika XVI) narodowi i tak powołało Muséum Français (1793). Ustanowiono komitet, sprawujący rządy nad instytucją, a jego przewodniczącym mianowano malarza Jacques'a‑Louisa Davida. Kolejne rządy starały się wzbogacić narodową kolekcję sztuki, niestety, również drogą grabieży. Armia republikańska i wojsko Napoleona otrzymały nawet rozkaz pozyskiwania cennych dzieł i bezzwłocznego odsyłania ich do Paryża. Rosyjski ErmitażRosyjski Ermitaż w Petersburgu (il. 4.) jest z kolei owocem pasji kolekcjonerskiej Katarzyny Wielkiej, która „lubiła o sobie mawiać, że nie powoduje nią miłość do sztuki, ale że jej po prostu pożąda jak żarłok dobrego jedzenia, a przy tym nieustannie się skarżyła, że jest biedna jak mysz kościelna” [cyt. za: Zdzisław Żygulski jun., Muzea na świecie. Wstęp do muzealnictwa, Warszawa 1982, s. 52]. Swoją kolekcję umieściła w zbudowanych specjalnie w tym celu galeriach Pałacu Zimowego nad brzegiem rzeki Newy (publiczności udostępnił je Mikołaj I w 1852 roku). Dzieła sztuki caryca nabywała głównie drogą kupna, w czym pomagali jej liczni agenci i doradcy, m.in. filozof Denis Diderot, z którym regularnie korespondowała. W Ermitażu – obecnie jednym z największych muzeów na świecie – znajduje się ogromna liczba cennych artefaktów. Warto pamiętać o unikatowym zbiorze 10 tys. gemm i kamei, które były oczkiem w głowie Katarzyny II, oraz o kolekcji malarstwa weneckiego, cenionej przez koneserów.
Przedyskutujcie wspólnie w klasie, które z polskich muzeów można uznać za chlubę narodową.
Jaką kolekcją może się poszczycić wybrana przez was instytucja?
Przypomnij z poprzednich lekcji o sztuce najcenniejsze dzieła sztuki znajdujące się w zbiorach polskich.
Zadaniowo
Które z polskich muzeów polecilibyście do zwiedzania cudzoziemcom, np. koneserom sztuki lub amatorom osobliwości? Odpowiedź poprzyjcie trzema argumentami.