Komunikacja i jej składniki
Słowo komunikacja, podobnie jak kilka tysięcy innych słów, którymi posługują się Polacy, zostało zapożyczone z łaciny. W tym języku słowo communicatio znaczyło ‘wymiana, łączność’ i wywodziło się od czasownika communicare ‘dzielić, brać udział’. Komunikacja kojarzy się zatem z porozumieniem, ze wspólnotą oraz łącznością i jest atrybutem wszystkich istot żywych, nie tylko człowieka.
Omów, do jakiego motywu biblijnego nawiązuje poniższy obraz Pietera BruegelaPietera Bruegela. Wyjaśnij, co łączy porozumienie, wspólnotę i komunikację z tym motywem.
Różne sposoby porozumiewania się
Wyraz komunikacja ma we współczesnym języku polskim dwa znaczenia.
komunikacja ‹łac. communicatio›
1. «ruch polegający na utrzymywaniu łączności między odległymi od siebie miejscami, odbywający się środkami lokomocji na drogach lądowych, wodnych i szlakach powietrznych; także: drogi, szlaki i środki lokomocji służące do utrzymywania tej łączności»:
Komunikacja odbywała się bez przeszkód.
Komunikacja lądowa, morska, powietrzna.
Komunikacja autobusowa, kolejowa, samochodowa, tramwajowa.
Komunikacja miejska, podmiejska, międzymiastowa.
Komunikacja masowa.
Komunikacja z najbliższym miastem.
Stała komunikacja miedzy Krakowem a Warszawą.
Przerwać komunikację.
△ kolej. lotn. mors. żegl. Komunikacja regularna a. liniowa zob. regularny w zn. 1.
2. książk.
a) «połączenie, możliwość przedostania się z jednego pomieszczenia do drugiego, z jednego pobliskiego miejsca do drugiego»:
Brak komunikacji między przedpokojem a jadalnią.
◊ fraz. Przeciąć komuś, czemuś komunikację zob. przeciąć w zn. 1.
b) «porozumiewanie się, przekazywanie myśli, udzielanie wiadomości»:
Język jest narzędziem komunikacji między ludźmi.
Komunikacja listowna, telefoniczna, telegraficzna.
ż I, DCMs. ~cji, blm.
Źródło: Uniwersalny słownik języka polskiego*, red. S. Dubisz, t. K–Ó, Warszawa 2003, s. 192.*
Komunikacja to dzielenie się myślami, emocjami, sądami, wyrażanie woli. W tym rozumieniu synonimem komunikacji jest porozumiewanie się.
Można powiedzieć, że komunikacja językowa to transportowanie myśli od nadawcy do odbiorcy. Obrazowo ujął to Wilhelm OstwaldWilhelm Ostwald, który stwierdził: „język jest środkiem transportu – tak jak pociąg przewozi towary z Lipska do Drezna, tak język przenosi myśli z jednego mózgu do innego”.
Komunikować się mogą różne istoty żywe. Specyficzny typ porozumiewania się ludzi określa się mianem komunikacji międzyludzkiej (interpersonalnej). Może ona mieć charakter językowy lub pozajęzykowy, najczęściej jednak łączymy oba typy. Nasze słowa są wspomagane przez gesty, mimikę, ton głosu, a w piśmie – znaki graficzne (np. wykrzykniki, emotikony).
Poszukaj informacji o sposobach porozumiewania się istot przedstawionych na ilustracjach. Omów również metody komunikowania się innych zwierząt. Wszystkie wiadomości zredaguj w formie krótkiej notatki.
Omów, w jaki sposób ludzie mogą się komunikować, nie używając słów.
Połącz wyrazy pokrewne do wyrazu komunikacja z ich definicjami zredagowanymi na podstawie definicji zawartych w słownikach (Uniwersalnym słowniku języka polskiego pod red. S. Dubisza i Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego).
komunikatywny, komunistka, komunia, komunikant, komunikat, komuna, komunalny, komunał, komunizować, komunizm, komunikacyjnie, komunard, komunikatywność
| zdolność bycia komunikatywnym, czyli umiejętność porozumiewania się | |
| o człowieku, który jasno i precyzyjnie wyraża swoje myśli, z którym łatwo się porozumieć | |
| przyjmowanie hostii | |
| hostia przeznaczona dla wiernych | |
| zespół ludzi łączących się we wspólnoty majątkowe i wspólnoty pracy | |
| miejski, podlegający samorządowi miejskiemu | |
| ogólnie znany, niezbyt odkrywczy sąd | |
| uczestnik Komuny Paryskiej z 1871 roku | |
| przysłówek od przymiotnika komunikacyjny | |
| oficjalna wiadomość, informacja podana do powszechnej wiadomości | |
| zwolenniczka komunizmu | |
| skłaniać kogoś lub skłaniać się ku komunizmowi | |
| ideologia i doktryna społeczna krytykująca kapitalizm |
Które wyrazy pokrewne rzeczownikowi komunikacja wymienione w poprzednim ćwiczeniu związane są z:
porozumiewaniem się,
religią,
tym, co wspólne, powszechne?
Uzupełnijcie listę słów pokrewnych wyrazowi komunikacja z poprzedniego ćwiczenia.
Podajcie jak najwięcej synonimów rzeczownika komunał.
Wykorzystaj fragment wywiadu przeprowadzonego przez Martynę Bundę z profesor Magdaleną Smoczyńską (autorką prac na temat rozwoju mowy dzieci) jako pretekst do rozmowy z rodzicami, starszym rodzeństwem lub dziadkami na temat twoich sposobów (indywidualnych strategii) porozumiewania się z otoczeniem w okresie niemowlęcym (do 1. roku życia) i poniemowlęcym (do 3. roku życia).
Martyna Bunda: Kiedy człowiek zaczyna operować językiem?
Przeczytaj fragment tekstu Węgrzy z Kosmosu. Zastanów się, czy znasz inne pomysły na komunikowanie się z istotami pozaziemskimi, np. z literatury lub filmów? Jeśli tak, to krótko je opisz.
Lingua cosmicaLingua cosmica
Nie ma pewności, kiedy padły pierwsze konkretne propozycje nawiązania kontaktu z mieszkańcami innych planet. Carlowi Friedrichowi GaussowiCarlowi Friedrichowi Gaussowi, niemieckiemu uczonemu wielu talentów, przypisuje się na przykład pomysł, by w syberyjskiej tundrze uprawiać, dosłownie, figury geometryczne. Drzewa i zboże sadzone tak, by utworzyły ilustrację twierdzenia Pitagorasa (trójkąt i trzy prostokąty), miałyby dawać dobrze widoczne z kosmosu świadectwo naszego istnienia oraz inteligencji. Podobnych propozycji było co najmniej kilka – większość z nich przywodziła na myśl rysunki na peruwiańskim płaskowyżu Nazcarysunki na peruwiańskim płaskowyżu Nazca [...].
Sposób myślenia o komunikacji z kosmitami zmienił raz na zawsze artykuł opublikowany w tygodniku „Nature” jesienią 1959 roku. Włoski fizyk cząstek elementarnych Giuseppe CocconiGiuseppe Cocconi i jego amerykański kolega Philip MorrisonPhilip Morrison zaproponowali, by ewentualne kontakty prowadzić na falach radiowych – o częstości 1420 MHz.
Akt komunikacji językowej
Podstawową jednostką komunikacji językowej jest akt komunikacji, czyli użycie języka do porozumiewania się, czynność mówienia lub pisania wraz z intencją (zamiarem) nadawcy. Do składników aktu komunikacji językowej (warunków współtworzących zdarzenie komunikacyjne) zaliczamy: nadawcę, odbiorcę, kontakt, kod, komunikat i kontekst.
Nadawca to osoba wypowiadająca tekst, ale również jego twórca, czyli autor lub redaktor. Kiedy opowiadamy znajomym o naszych przygodach wakacyjnych, jednocześnie tworzymy i przekazujemy wypowiedź. Zdarzają się jednak bardzo skomplikowane sytuacje, w których zauważamy „rozwarstwienie” nadawcy. Na przykład nadawcami wiadomości składającej się na serwis informacyjny emitowany w telewizji są:
prezenter odczytujący tekst,
dziennikarz tworzący informację,
redaktor korygujący tekst pod względem językowym,
agencja informacyjna udostępniająca wiadomość,
w końcu możemy też mówić o nadawcy instytucjonalnym, czyli kanale telewizyjnym, który nadał ten serwis informacyjny.
W przypadku niektórych tekstów możemy też wyróżnić nadawcę pierwotnego i wtórnego, który ten tekst powtarza. Z taką sytuacją mamy do czynienia np. w modlitwie. Liczna grupa ludzi wypowiada jej tekst, który został napisany nawet kilkadziesiąt lub kilkaset lat wcześniej. Niedopuszczalne jest jednak reprodukowanie (powtarzanie) cudzego tekstu i opatrywanie go własnym nazwiskiem. Taką sytuację – naganną z punktu widzenia etyki oraz niedopuszczalną i karaną z punktu widzenia prawa – nazywamy plagiatem. Warto pamiętać, że współcześnie możemy korzystać z cyfryzacji, sprawnie działających wyszukiwarek internetowych i skutecznych programów antyplagiatowych: wykrycie plagiatu okazuje się stosunkowo proste. Nie oznacza to oczywiście, że nie możemy sięgać do cudzych tekstów. Wręcz przeciwnie – powinniśmy jednak traktować je jako źródło wiedzy oraz inspiracji i nie wstydzić się przywoływania ich w przypisach i bibliografii.
Warto dodać, że nadawcą wypowiedzi może być jedna osoba (nadawca indywidualny) lub grupa osób (nadawca zbiorowy). Ta druga kategoria uwidacznia się w takich gatunkach, jak list otwarty lub memoriał.
Czasami autor tekstu ukrywa swoją tożsamość pod pseudonimem (np. Aleksander Głowacki znany jest jako Bolesław Prus) albo nie zdradza jej w żaden sposób – wówczas mamy do czynienia z autorem anonimowym.
Dotychczasowe spostrzeżenia na temat nadawcy obrazują poniższe wykresy.
Odbiorca to osoba (odbiorca indywidualny) lub grupa osób (odbiorca zbiorowy), które odbierają komunikat przekazywany przez nadawcę. Zamierzonego przez nadawcę odbiorcę, czyli takiego, do którego nadawca świadomie kieruje komunikat, nazywamy adresatem. Pojęcie adresata jest zatem węższe od pojęcia odbiorcy. Czasami jednak wypowiedź trafia do osób, dla których nie jest przeznaczona. Z taką sytuacją mamy do czynienia np. w przypadku podsłuchu. Cechy odbiorcy, a także liczebność grupy, na którą składają się odbiorcy, przesądzają o formie komunikatu. Tę samą treść inaczej wyrazimy w stosunku do nauczyciela, rodzica, kolegi, a inaczej, gdy kierujemy ją do kilkusetosobowego grona audytorium wykładu lub wielomilionowej widowni telewizyjnej. W tym ostatnim przypadku możemy mówić o odbiorcy masowym, charakterystycznym dla komunikacji medialnej, która ma miejsce w prasie, radiu, telewizji czy internecie. Umiejętność dostosowania formy komunikatu do odbiorcy jest niezbędna w komunikacji, a brak kompetencji w tym zakresie staje się przyczyną błędów stylistycznych i rozmaitych nieporozumień.
Warto pamiętać, że nadawca i odbiorca mogą wymieniać się swoimi rolami, co obserwujemy np. w rozmowie, czyli w sytuacji dialogu. Taki charakter coraz częściej ma też komunikacja medialna, zwłaszcza internetowa, co przejawia się m.in. w tym, że odbiorca jakiegoś tekstu może go skomentować: w ten sposób przyjmie rolę nadawcy.
Powyższe wiadomości na temat odbiorcy można zaprezentować na następujących wykresach.
Aby komunikacja była udana, między nadawcą a odbiorcą musi wytworzyć się kontakt psychiczny, co oznacza, że obaj muszą mieć wolę współdziałania. Ważne jest też, by w komunikacji mówionej nadawca nawiązał i utrzymywał z odbiorcą kontakt fizyczny, czyli wzrokowy lub słuchowy. Niedopuszczalne jest, by mówiący przez całą swoją wypowiedź patrzył w podłogę, w sufit lub w dal. Komunikacja nie będzie też udana, gdy odbiorca np. pod wpływem czynników zewnętrznych, takich jak hałas lub ciemność, nie będzie mógł usłyszeć lub odczytać treści przekazywanej przez nadawcę.
Komunikat to treść przekazywana odbiorcy przez nadawcę. Komunikat musi być o czymś, czyli ważne jest, by miał odniesienie do jakiejś rzeczywistości: by był osadzony w kontekście. Wypowiedź musi się przecież odnosić do pojęć i wartości wspólnych nadawcy i odbiorcy, musi być osadzona w określonym miejscu i czasie, a więc w konkretnej sytuacji komunikacyjnej. Dzięki temu część informacji można pominąć, ponieważ sugeruje je sytuacja. Warto dodać, że komunikat jest przekazywany przez nadawcę do odbiorcy kanałem komunikacyjnym: wzrokowym (np. artykuły zamieszczane w prasie, publikacje książkowe, komunikacja przy użyciu języka migowego), słuchowym (audycje radiowe), wzrokowo–słuchowym (np. program telewizyjny, rozmowa z sugestywną gestykulacją), oraz dotykowym (alfabet Braille’a).
Każdy komunikat musi być sformułowany w jakimś języku, a więc jego tworzywem jest konkretny kod. Wyróżniamy kody werbalne, czyli językowe (ich podstawą są słowa), oraz kody pozawerbalane, wśród których najważniejsze to:
kod kinezyczny, czyli gesty, położenie i ruchy naszego ciała,
kod prozodyczny, czyli ton głosu, jego siła, intonacja,
kod proksemiczny, czyli odległość między mówiącym a słuchającym,
kod graficzny, na który składają się emotikony, charakter pisma, rodzaj i wielkość zastosowanej czcionki.
Model komunikacji językowej
Omówione składniki aktu komunikacji tworzą model komunikacji językowej, którego autorem jest Roman Jakobson. Jego propozycja została opublikowana w 1960 roku w książce Poetyka w świetle językoznawstwa i przybiera formę poniższego schematu.
Przedstawiona tu propozycja, choć najbardziej rozpowszechniona, nie jest jedyna.
Omów problem „rozwarstwienia” nadawcy na przykładzie:
dowolnego tekstu literackiego,
wybranej reklamy emitowanej w telewizji, w której występuje znany aktor.
Wyjaśnij różnicę między nadawcą pierwotnym a nadawcą wtórnym na wybranym przykładzie tekstu.
Podaj przykłady tekstów literackich, których nadawca (autor) jest anonimowy.
Omów sytuację (inną niż podsłuch), w której komunikat trafia do niezamierzonego odbiorcy.
Jednym z kryteriów klasyfikacji prasy jest typ odbiorcy. Poniższe tytuły czasopism przyporządkuj do odpowiednich typów prasy. W razie trudności poszukaj informacji na temat czasopisma w internecie.
„Młody Technik”, „Doradca Podatnika”, „Świerszczyk”, „Bravo”, „Murator”, „Forbes”, „Elle”, „Avanti”, „Cogito”, „PC Format”, „Dzwoneczek”, „Glamour”, „Miś”, „Cosmopolitan”, „Twist”, „Uroda”
| Prasa dziecięca | |
|---|---|
| Prasa młodzieżowa | |
| Prasa kobieca | |
| Prasa fachowa |
Zgromadźcie jak najwięcej przykładów czasopism (wydawanych dawniej i współcześnie), których tytuł zawiera informacje o adresacie, np. „Miasto Kobiet”, „Dziewczyna”. Zwróćcie uwagę na poprawny zapis tytułów (m.in. użycie wielkiej litery).
W opisanych sytuacjach nadawca nie dostosował komunikatu do właściwości odbiorcy. Wskaż błędy i niestosowności w wypowiedziach, a następnie tak zredaguj tekst, by uwzględnić cechy odbiorcy, ale nie zmienić sensu komunikatu.
a) Dziadek do sześcioletniego wnuczka: „Drogi młodzieńcze, zważywszy na twoją niekompetencję w zakresie zasad savoir‑vivre’u, będę musiał zastosować wobec ciebie daleko idące sankcje”.
b) Para narzeczonych do pracownicy urzędu stanu cywilnego: „My się chcieliśmy hajtnąć i chcemy zapytać, jakie papiery musimy złożyć. I jeszcze jedno: czy da się ten ślub załatwić na przyszły miesiąc? No bo wie pani, nam się nie chce dłużej czekać”.
c) E‑mail uczennicy skierowany do nauczyciela: „Drogi Panie Profesorze, czy mogę się z Panem umówić na poprawę sprawdzianu, który nie poszedł mi w zeszłym tygodniu? Teraz na pewno zabłysnę i będzie Pan ze mnie szalenie dumny :). Gorąco pozdrawiam Natalka z IC”.
Wyobraź sobie, że podczas jazdy rowerem spadł ci łańcuch. Próbujesz go naprawić, ale nie potrafisz. Sformułuj prośbę o pomoc do poniższych adresatów. Postaraj się za każdym razem używać innych sformułowań.
ojciec, z którym jesteś na wycieczce,
siostra, z którą jesteś na wycieczce,
kolega, z którym jesteś na wycieczce,
znajoma twoich rodziców, która właśnie przechodzi obok ciebie,
nieznajomy chłopiec w twoim wieku, który przechodzi w pobliżu,
nieznajoma kobieta, która przechodzi w pobliżu.
Określ sytuację, w której użyjesz poniższych formuł podziękowań, i podaj przykład odbiorcy, do którego możesz je skierować.
składam podziękowania, kieruję wyrazy wdzięczności, jestem bardzo wdzięczny/wdzięczna, Bóg zapłać, serdecznie dziękuję, wielkie podziękowania, jestem niezmiernie zobowiązana/zobowiązany, szalenie dziękuję, dziękuję, dzięki, dzienks, thanks.
Zgromadź jak najwięcej wyrażeń, które pomogą ci nawiązać kontakt z rozmówcą w sytuacji, kiedy masz wrażenie, że „mówisz jak do ściany”, np. „Czy ty mnie słuchasz?”.
Połącz definicje różnych rodzajów pseudonimów z ich właściwymi nazwami.
nick, aliofiktonim, ananim, kryptonim, literonim, aliokryptonim, allonim
| fikcyjne nazwisko (często z imieniem) zastępujące nazwisko prawdziwe | |
| inicjał imienia i nazwiska pełniący funkcję pseudonimu | |
| krótki, praktyczny pseudonim stosowany w internecie | |
| pseudonim nadawany w szpiegostwie albo w tajnych działaniach wojskowych | |
| pseudonim złożony z kilku pospolitych wyrazów, pełniących funkcję opisującą autora | |
| podpisanie się przez pisarza nazwiskiem innej, żyjącej w tym samym czasie osoby | |
| pseudonim utworzony poprzez odwrócenie kolejności liter w nazwisku autora |
Podaj po jednym przykładzie każdego rodzaju pseudonimu z poprzedniego zadania.
Wyobraź sobie, że chcesz podpisać tekst swojego autorstwa, używając ananimu. Jak będzie on brzmiał?
Zadaniowo
Porozmawiajcie o roli gestykulacji w komunikowaniu: odpowiedzcie na poniższe pytania.
Jakie treści i emocje ludzie wyrażają gestami wykonywanymi za pomocą rąk?
Które z tych gestów świadczą o pozytywnych, a które – o negatywnych emocjach?
Które z nich są niegrzeczne?
Zaobserwuj, jakimi gestami i jaką mimiką posługują się twoi najbliżsi w komunikacji codziennej. Poproś ich o obserwację twoich ruchów ciała podczas wypowiedzi. Wymieńcie się swoimi spostrzeżeniami.
Przeczytaj fragmenty artykułu pt. Wakacje ze zwierzętami, którego autorem jest prof. Jerzy Axer – filolog klasyczny i kulturoznawca.
Należę do pokolenia, które do późnej dojrzałości żyło w systemie sowieckim sztucznie podtrzymującym w naszej części Europy XIX‑wieczne hasła walki człowieka z przyrodą. [...] Chęć rozmawiania ze zwierzętami była moim najwcześniejszym – i pozostała najsilniejszym – pragnieniem. Doktor Dolittle, którego poznałem z głośnej lektury Matki, zanim nauczyłem się czytać, stał się od razu niedościgłym wzorem. Rozbudził nadzieję, że można rozumieć, co mówią zwierzęta, i wiarę w to, że można zostać przez nie zaakceptowanym.
Na podstawie przeczytanego artykułu zdecyduj, które zdania są prawdziwe, a które – fałszywe.
| Stwierdzenie | Prawda | Fałsz |
| Według nadawcy tego tekstu zoo jest przestrzenią dialogu. | □ | □ |
| Genezy ludzkiej komunikacji nie można powiązać z istotą porozumiewania się zwierząt. | □ | □ |
| Pawiany, inaczej niż ludzie, odwracając się tyłem do adresata, okazują mu szacunek. | □ | □ |
| Galago werbalnie wyrażają swoje niezadowolenie. | □ | □ |
| Gerezy w komunikacji z człowiekiem wykorzystują kod proksemiczny. | □ | □ |
| Z tekstu dowiadujemy się, że prof. Axer i jego żona w komunikacji z małpami posługują się kodem kinezycznym. | □ | □ |