W świecie znaków
Spotykamy się z wieloma znakami, które o czymś nas informują, przekazują jakąś treść. Zwykle ktoś je tworzy, by nam coś zakomunikować. Zdarza się jednak, że sami czemuś przypisujemy znaczenie, tworząc własną interpretację. Znaki są zatem formą, której przypisujemy określone znaczenie. Odbieramy je różnymi zmysłami, najczęściej wzrokiem i słuchem, ale również smakiem, dotykiem i węchem. Warto poznać ich naturę i rolę w międzyludzkiej komunikacji.
Obejrzyj ilustracje, a następnie wskaż elementy ubiorów, którym można przypisywać znaczenia. Omów te znaczenia.
Wskaźniki, ikony, symbole
Znaki to obiekty, które przenoszą nasze myśli do innych obiektów lub zjawisk. Przykładowo: ciąg liter „dom” przywodzi nam na myśl ‘budynek, w którym ktoś mieszka’, a znak drogowy, zakazujący przejazdu bez zatrzymywania się:
– odsyła do myśli o niebezpieczeństwie, która sprawia, że ludzie się zatrzymują.
Znaki składają się z dwóch elementów: tego, co znaczące (nośnika znaczenia), i tego, co znaczone (oznaczanej treści).
Znaki mogą nas odsyłać do innych obiektów czy zjawisk na trzy sposoby. W związku z tym dzielimy je na: wskaźniki (indeksy), ikony i symbole.
Znaki‑wskaźniki odsyłają nas do czegoś innego w sposób bezpośredni i naturalny. Najczęściej są one po prostu z tym czymś w bliskości (przestrzennej, czasowej) lub w relacji przyczyny i skutku.
Przykłady wskaźników:
dym z komina wskazuje na ogień (dym i ogień są w tym samym czasie),
spalona trawa wskazuje na pożar (pożar był przyczyną spalonej trawy).
Znaki ikoniczne odsyłają nas do czegoś, ponieważ to coś przypominają kształtem lub wewnętrzną budową (strukturą).
Przykłady znaków – ikon:
fotografia człowieka jest ikoną (obrazem) fotografowanej osoby,
rysunek mężczyzny na drzwiach WC jest ikoną (obrazem) typowego mężczyzny,
*wyraz kukuryku* jest ikoną (obrazem) dźwięku wydawanego przez koguta.
Ostatni przykład pokazuje, że znaki - ikony nie zawsze są wizualne (por. takie ikony: łup, bęc, chrum, kwik, klik itp.).
Ikony nie są znakami naturalnymi, tylko umownymi. To znaki umowne najczęściej biorą udział w procesie komunikacji i zawsze wymagają nadawcy, który chce komuś coś zakomunikować. Jeszcze bardziej umowne są znaki – symbole – w tym wypadku umowa między ludźmi jest zupełnie arbitralna.
Przykłady znaków – symboli:
wyraz dom jest symbolem (znakiem umownym) rzeczywistego budynku,
trójkątny kształt jest symbolem ostrzegawczych znaków drogowych.
Co ciekawe, funkcja wskaźnika, ikony i symbolu może współwystępować w jednym znaku. Na przykład znak drogowy:
jest wskaźnikiem zakrętu w prawo, bo za znakiem droga rzeczywiście zakręci,
jest też symbolem ostrzeżenia, ponieważ ludzie umówili się, że będą komunikować niebezpieczeństwo dla szybko jadących samochodów kształtem trójkątnym i żółtym tłem (a nie w inny sposób),
jest wreszcie ikoną, ponieważ zawiera bardzo schematyczny obraz zakręcającej drogi.
Podobnie jest z pukaniem do drzwi:
pukanie jest wskaźnikiem osoby, która stoi za drzwiami,
jest to znak symboliczny o znaczeniu ‘czy możesz otworzyć drzwi?’,
jest to znak umowny i do tego arbitralny, ponieważ w drzwi moglibyśmy też drapać (jak psy i koty) lub moglibyśmy je pocierać.
Oto schemat, który podsumowuje naszą klasyfikację znaków:
Kody
Zbiór znaków oraz zasady ich łączenia i używania nazywamy kodem. Niektóre kody mogą być bardzo proste. Na przykład kod świateł ulicznych ma trzy znaki (zielone – pomarańczowe – czerwone) i trzy proste reguły ich używania (znaki zmieniają się w kolejności, wszystkie są wyłączone lub miga tylko światło pomarańczowe). Bardziej skomplikowany jest np. kod ubraniowy (o ile ktoś się ubiera, świadomie coś komunikując). Gdybyśmy sposób komponowania ubrania porównali do ludzkiego języka, to okaże się, że ten kod ma bardzo złożone reguły – np. reguła dopasowania ubrania do pogody lub okoliczności dopasowania garderoby pod względem koloru, materiału itp.
Niektóre kody, jak na przykład kod języka naturalnego, są bardzo skomplikowane. Tworzą złożony system, w którym każdy element wchodzi w relacje z innymi. Kod‑język zawiera różnego rodzaju znaki, np. morfemy, wyrazy i zdania, i jest umowny (częściowo ikoniczny, głównie arbitralny). Aby zrozumieć, na czym polega umowny charakter języka, wystarczy zdać sobie sprawę z tego, że dany element znaczący w różnych językach może mieć inne znaczenie (czyli inną treść oznaczaną), np. znak „C” oznacza inną głoskę i literę w języku polskim, a inną – w języku angielskim. Poza tym dana treść oznaczana może być wyrażana za pomocą innych znaków (innej formy oznaczającej) w różnych językach, np.:
W 1972 roku naukowcy z NASA postanowili wysłać w kosmos pozłacaną płytkę z informacją o ludziach i ich planecie. Obejrzyj rysunek wykonany na płytce, a następnie wykonaj poniższe polecenia.
Rysunek jest głównie znakiem ikonicznym. Czy widzisz na nim jakieś wskaźniki i symbole? Jeśli tak, wskaż je.
Wyjaśnij, czego znakiem są:
nagość mężczyzny i kobiety,
podniesiona ręka mężczyzny,
opuszczone ręce kobiety,
odchylona noga kobiety,
umieszczenie rysunku jakiegoś obiektu za plecami mężczyzny i kobiety.
Odszukaj w internecie informacje o tym rysunku, a następnie odpowiedz na pytania:
Co chcieli zakomunikować autorzy?
Jakie zarzuty podnosili krytycy płytki?
Gdybyśmy mieli taką informację wysłać w formie listu, jak brzmiałaby jego treść? Spróbujcie „przetłumaczyć” obrazek NASA na język polski. Zredagujcie całość w formie listu.
Ćwiczenie 1.4 można wykorzystać do dyskusji naukowo‑światopoglądowej (dyskusja: jakie są szanse, że istnieje pozaziemska cywilizacja?) lub na lekcji o literaturze fantastycznonaukowej (por. S. Lem). Warto też zwrócić uwagę na konwencje gatunkowe listu.
Czy podane znaki – człowiek mówiący zachrypniętym głosem, płacz nastolatka, emotikony – zinterpretujesz jako intencjonalne (celowo nadawane)? Wyjaśnij swoje stanowisko i uzasadnij ewentualne wątpliwości.
Kody, których nie widać
Komunikując się, wykorzystujemy różne systemy znaków. Niektóre z nich nie są tak jednoznacznie i oczywiste jak ludzka mowa. Kody takie nazywamy niewerbalnymi. Najważniejsze z nich to kody: kinezyczny, prozodyczny, proksemiczny, sytuacyjny, które mają szczególne znaczenie w komunikacji bezpośredniej, a także kod kulturowy – ważny w kontaktach międzykulturowych.
Kod kinezyczny to gesty i mimika (np. w kulturze polskiej ruch głowy z prawej strony do lewej i z lewej do prawej oznacza przeczenie, a zmarszczone brwi – mogą oznaczać gniew lub zamyślenie).
Kod prozodyczny, zwany inaczej kodem intonacyjnym lub parajęzykiem, pozwala nam wyrażać rozmaite uczucia, emocje – np. za pomocą akcentu wyrazowego, siły, głośności i tempa mówienia, tonu, modulacji, wysokości i barwy głosu.
Kod proksemiczny nadaje znaczenie przestrzeni w komunikacji – liczą się tu np. odległości między nadawcą a odbiorcą. Im komunikacja bardziej formalna, tym odległość między uczestnikami rozmowy większa. W naszej kulturze – najdłuższy dystans dzieli nadawcę od odbiorcy w sytuacjach publicznych (ponad 3,5 metra), ale zmniejsza się on w sytuacjach społecznych, zawodowych (od 1,2 do 3,5 metra) i prywatnych, czyli osobistych (od 50 cm do 1,2 metra). Najmniejsza odległość charakterystyczna jest dla strefy intymnej (od kilkunastu centymetrów do pół metra).
Kod sytuacyjny bardzo pomaga w interpretacji wypowiedzi, ponieważ część informacji wynika z sytuacyjnych uwarunkowań wypowiedzi i nadawca nie musi ich werbalizować, np. jeśli podczas posiłku zdarzy nam się rozlać napój, powiemy „Przepraszam”. Ze słów komunikatu nie wynika wprawdzie, za co przepraszamy, ale sytuacja sugeruje, że pełna wersja zdania brzmi: „Przepraszam, że rozlałam / -em napój”. Warto dodać, że wymienione kody pozawerbalne mogą towarzyszyć komunikacji werbalnej lub pełnić funkcje samodzielnych aktów komunikacji.
Kod kulturowy wspomaga zarówno wypowiedzi ustne, jak i pisemne. Pojmujemy go jako system symboli, wartości i przekonań charakterystycznych dla konkretnej społeczności, np. tekst „ostatnie pożegnanie” umieszczony na szarfie przy wiązance kwiatów wśród osób komunikujących się w języku polskim wywołuje skojarzenia z pogrzebem, a nie na przykład pożegnaniem pary zakochanych na dworcu kolejowym. To wyrażenie dosłownie przetłumaczone na inne języki nie musi już wywoływać takich skojarzeń. Podobnie wyrażenie „okrągły stół” Polacy odczytują w kontekście wydarzeń 1989 roku, a Anglicy łączą z historią rycerzy króla Artura.
Kody graficzne
Wśród kodów graficznych najważniejsze jest pismo, definiowane jako system znaków służących utrwalaniu mowy. Najpopularniejszym systemem znaków wyspecjalizowanych do zapisywania mowy jest alfabet. Obecnie na świecie ludzie posługują się różnymi alfabetami, np. użytkownicy języka polskiego, podobnie jak mieszkańcy większości krajów europejskich, korzystają z systemu znaków opartych na alfabecie łacińskim. Aby odzwierciedlić w piśmie wszystkie dźwięki naszego języka, musimy litery łączyć ze znakami diakrytycznymi, czyli kreskami (np. ś, ń, ó), kropkami (ż) i tzw. ogonkami (ą, ę).
Duża część mieszkańców XXI‑wiecznej Europy (np. Bułgarzy, Macedończycy, Rosjanie, Ukraińcy) posługuje się współczesną, uproszczoną wersją cyrylicy, a ta z kolei powstała w wyniku przekształcenia głagolicy (najstarszego alfabetu Słowian, stworzonego przez Cyryla).
Alfabet nie jest jedynym kodem graficznym wykorzystywanym w komunikacji. Dużą popularność, zwłaszcza w SMS‑ach i e‑mailach, zdobyły emotikony.
Komunikat w obrazkuBył 19 września 1982 roku, godzina 11.44. W tym momencie narodziły się dwa najsłynniejsze emotikony, czyli kombinacje znaków wyrażających emocje w sieci. Ojcem okazał się Scott Elliott FahlmanScott Elliott Fahlman, choć wówczas z pewnością nie zdawał sobie sprawy ze znaczenia krótkiego wpisu w grupie dyskusyjnej. Uczestnicy tej preinternetowej rozmowy zastanawiali się, jak wyróżnić post (wpis) nie całkiem serio, aby czytający od razu mógł oddzielić propozycje poważne od tych rzucanych dla rozluźnienia atmosfery. Inni chcieli opatrywać takie wpisy znakiem & albo #. Fahlman zaproponował kombinację :-). Zaraz jednak dodał, że chyba lepiej zaznaczać tylko te poważne, bo przecież jest ich zdecydowanie mniej. One mogłyby wyróżnić się ciągiem znaków :-(. I na tym stanęło. Dziś trudno sobie wyobrazić internet bez licznych emotikonów.
Cezary Kowanda, Komunikat w obrazku, „Polityka. Niezbędnik Inteligenta” 2012, nr 11, s. 101.
Omów genezę powstania emotikonów.
Wypowiadając zdanie „Dziś wieczorem cię odwiedzę”, zastosuj taką intonację, by wyrażało ono:
a) obietnicę,
b) groźbę,
c) wątpliwość,
d) błaganie.
Zastanów się, jak – używając kodów pozawerbalnych – możesz wyrazić następujące treści:
a) Bardzo cię lubię.
b) Podobasz mi się.
c) Bardzo cię proszę.
Połącz w pary opisy ułożenia brwi i określenia stanów emocjonalnych.
stan neutralny, niedowierzanie, zdziwienie, złość, zakłopotanie
| brwi całkowicie podniesione | |
| brwi podniesione do połowy | |
| brwi w naturalnej pozycji | |
| brwi obniżone do połowy | |
| brwi całkowicie obniżone |
Zgromadź jak najwięcej frazeologizmów wykorzystujących wyraz wilk i powiedz, jakie wyobrażenia o tym zwierzęciu składają się na kod kulturowy języka polskiego.
Przeanalizuj SMS‑y, e‑maile i internetowe rozmowy, których jesteś nadawcą lub odbiorcą, a następnie odpowiedz na pytania.
a) Za pomocą jakich znaków graficznych nadawcy SMS‑ów kierowanych do ciebie wyrażają emocje?
b) Czy wszystkie znaki przez nich stosowane są dla ciebie zrozumiałe?
c) Jakich elementów pozawerbalnych najczęściej używasz do wyrażenia ekspresji?
Zamiast mowy?
Gdy komunikacja językowa w wersji mówionej lub pisanej, wykorzystująca opisane wcześniej kody, jest niemożliwa lub utrudniona, wówczas stosuje się inne systemy.
Kod Morse’a to system znaków stworzony w 1840 roku przez Samuela Morse’a i Alfreda Vaila. Litery alfabetu, cyfry i inne znaki prezentowane są za pomocą różnych kombinacji kresek i kropek. Tym pierwszym odpowiadają sygnały długie, tym drugim – krótkie. Sygnały mogą mieć charakter dźwięków, błysków światła lub impulsów elektrycznych. Przez omawiany kod jest zatem wykorzystywany kanał wzrokowy lub słuchowysłuchowy.
Litera | Kod | Litera | Kod | Litera | Kod | Cyfra | Kod |
A | • ─ | K | ─ • ─ | U | • • ─ | ─ ─ ─ ─ ─ | |
B | ─ • • • | L | • ─ • • | V | • • • ─ | 1 | • ─ ─ ─ ─ |
C | ─ • ─ • | M | ─ ─ | W | • ─ ─ | 2 | • • ─ ─ ─ |
D | ─ • • | N | ─ • | X | ─ • • ─ | 3 | • • • ─ ─ |
E | • | O | ─ ─ ─ | Y | ─ • ─ ─ | 4 | • • • • ─ |
F | • • ─ • | P | • ─ ─ • | Z | ─ ─ • • | 5 | • • • • • |
G | ─ ─ • | Q | ─ ─ • ─ | 6 | ─ • • • • | ||
H | • • • • | R | • ─ • | 7 | ─ ─ • • • | ||
I | • • | S | • • • | 8 | ─ ─ ─ • • | ||
J | • ─ ─ ─ | T | ─ | 9 | ─ ─ ─ ─ • |
Alfabet Braille’a (nazywany inaczej pismem punktowym) jest kodem umożliwiającym zapisywanie i odczytywanie tekstów osobom niewidomym. Podstawą alfabetu, który został stworzony w 1824 roku przez niewidomego chłopca Ludwika Braille’a, jest kombinacja sześciu wypukłych punków ustawionych w dwóch kolumnach (w każdej kolumnie po trzy punkty). Każdej literze i cyfrze odpowiada inna kombinacja punktów, np. literę A tworzy tylko jeden punkt (kolumna lewa, pierwszy wers), a literę P – kombinacja czterech punktów. Wynalazek Braille’a umożliwił niewidomym czytanie książek.
Przeczytać powieść wydrukowaną w brajlu to spory wyczyn, bo książki są ciężkie i ogromne. Pierwsza część przygód Harry’ego Pottera (250 stron w czarnym druku) to 4 tomy, druga – 5, a trzecia – 9 tomów. Ulisses Jamesa Joyce’a w wersji, jaką znamy z księgarni, ma 780 stron; niewidomi muszą przebrnąć przez 11 tomów, które ważą 15 kg. Ale są inne przyjemności, z których można korzystać: oznakowane brajlem kości do gry, domino, kostka Rubika, warcaby, szachy, mapy i przewodniki.
Język migany i alfabet palcowy składają się ze znaków migowych i tzw. daktylogramów, czyli znaków odpowiadających poszczególnym literom alfabetu języka, którymi naśladuje się wypowiedzi w języku polskim. W każdej kulturze osoby słyszące próbują nauczyć głuchych języka fonicznego. W tym celu wymyślony został właśnie język migany (w Polsce nazywamy go SJM – systemem językowo‑migowym). Tymczasem głusi około 200 lat temu wytworzyli swój własny język, którym się porozumiewają w sposób naturalny – język migowy (w Polsce – polski język migowy).
Trzeba wyraźnie oddzielić te dwa sposoby komunikacji. Języka migowego uczą się głuche dzieci od swoich rodziców, językiem miganym mogą się posługiwać głównie osoby, które wcześniej poznały polską gramatykę. Język migany jest więc miganą odmianą polszczyzny. Język migowy zaś – naturalnym językiem głuchych – językiem o odrębnej gramatyce. Jak je od siebie odróżnić? Rzecz nie jest łatwa, ale najważniejsza różnica dotyczy zachowania ust. W języku miganym pokazuje się znaki rękoma i równocześnie mówi po polsku. W języku migowym nie da się migać i mówić po polsku, bo to dwie różne gramatyki.
Uporządkuj rodzaje znaków, biorąc pod uwagę typ kanału komunikacji.
śpiew ptaków, znaki w alfabecie Braille`a, znaki alfabetu palcowego, śmiech, głoski, sygnały dźwiękowe w kodzie Morse`a, sygnały flagami, hejnał, uścisk dłoni, uśmiech, znaki wytwarzane przez tam-tamy afrykańskie, płacz, litery alfabetu łacińskiego, sygnały świetlne w kodzie Morse`a, pocałunek
| Kanał wzrokowy | |
|---|---|
| Kanał głosowo-słuchowy | |
| Kanał dotykowy |
Uniwersalnymi kodami, wykorzystywanym na całym świecie, są...
- alfabet Braille’a i alfabet palcowy.
- alfabet Braille’a i alfabet Morse’a.
- alfabet Morse’a i alfabet palcowy.
Tytuł prasowy Litery spod opuszek sugeruje, że tematem artykułu jest...
- alfabet Braille’a.
- alfabet Morse’a.
- alfabet palcowy.
W tytule prasowym Migiem do mnie mów, którego przedmiotem są języki migowe, wykorzystano...
- wieloznaczność wyrazu.
- synonimię.
- antonimię.
Czujesz, kim jesteś?
Większość ludzi, porozumiewając się z otoczeniem, korzysta ze wszystkich swoich zmysłów, zmysłów, jednak szczególnie uprzywilejowanym czyni jeden z kanałów komunikacyjnych. Jeśli będzie to wzrok, wówczas takiego człowieka nazywamy wzrokowcem, w przypadku słuchu określamy go jako słuchowca, natomiast osobę, która ma szczególnie rozwinięty zmysł dotyku, określamy jako kinestetyka. Pierwszy z nich bardzo często posługuje się słowami: „patrzeć”, „dostrzegać”, „jasny”, „kolorowy” (np. „ktoś ma kolorowe życie”); drugi – nadużywa wyrazów: „powiedzieć”, „krzyczeć”, „głuchy”, „nadawać” (np. „nadawać na wspólnej fali”), w wypowiedziach trzeciego – dominują „czuć”, „ogrzać”, „szorstki”, „ostry” (np. „mieć ostry język”).
Wskaż te związki frazeologiczne, powiedzenia i przysłowia, które odnoszą się do zmysłu wzroku.
- wołanie o pomoc
- Nie bądź zbyt miękki, bo cię zgniotą.
- Kiedy wejdziesz między wrony, musisz krakać jak i one.
- Nie mieć bladego pojęcia o czymś.
- jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki
- wyjść na światło dzienne
- zagrać na czyichś uczuciach
- być u kogoś/gdzieś dobrze widzianym
- na pierwszy rzut oka
- Trzymaj się ciepło!
- być głuchym na coś
Pogrupuj powyższe przykłady w zależności od preferencji sensorycznych.
Konteksty
Życie w milczeniuW codziennych kontaktach umowne gesty odgrywają rolę skromną: po prostu towarzyszą mowie. W niektórych społecznościach gestykulacja stanowi jednak czasem główną bądź jedyną formę komunikacji. Bywa tak wówczas, gdy ich członkowie muszą z pewnych przyczyn zrezygnować z pośrednictwa mowy. Tak właśnie dzieje się wśród mnichów trapistów.
W wielu wypadkach systemu skonwencjonalizowanych gestów musiały używać plemiona indiańskie, żyjące na preriach Ameryki Północnej, mówiły bowiem tak licznymi językami i dialektami, że często nawet ludy sąsiadujące ze sobą nie mogły się porozumieć. Ten bezsłowny język prerii jeszcze niezupełnie został zapomniany. Na całkowite wymarcie nie pozwalają mu nieliczni, starzy już Indianie i uczeni interesujący się ich kulturą.
Swoisty język ciała, głównie rąk, bywał w przeszłości przydatny plemionom łowieckim, żyjącym w Australii. Wynikało to z tego, że gesty były dobrze widoczne podczas polowań na otwartej przestrzeni. [...] Wśród niektórych plemion australijskich panuje ponadto zwyczaj, który zmusza kobiety do milczenia przez długi czas po stracie męża bądź bliskich im mężczyzn. Nabywają one wówczas takiej wprawy w „konwersacji” prowadzonej za pomocą rąk, że często nie chcą z niej zrezygnować nawet wtedy, gdy nic ich już do tego nie zmusza.
[...] Najbardziej charakterystyczną cechą reguły trapistów jest życie we wspólnocie. Oznacza to, że wszyscy zakonnicy, zarówno kapłani, jak i niemający święceń bracia zakonni, tworzą jedną wspólną rodzinę. Zawsze są razem: razem wychodzą do pracy, razem modlą się i śpiewają w kościele, razem czytają i spożywają posiłki. [...] Mimo wspólnego życia, każdy trapista podobny jest do pustelnika wskutek obowiązku zachowania milczenia. [...] Nie oznacza to, że nigdy i do nikogo nie wolno im się odzywać. Mówią podczas spowiedzi. Mogą też rozmawiać ze swoimi przełożonymi: opatem, przeorem lub tak zwanym kierownikiem duchowym. [...] Na wymianę myśli dotyczącą spraw osobistych trzeba mieć za każdym razem pozwolenie, które jest udzielane bardzo oszczędnie. [...]
Zasada milczenia obowiązuje trapistów od kilkuset lat do dziś. Dlatego funkcję mowy przejął w ich życiu system umownych gestów. Zdaniem badaczy system ten liczy ponad 1300 gestów, z których 500 używa się najczęściej. Mnisi radzą sobie z nimi ponoć równie łatwo, jak ludzie z rozmową.
W bezgłośnym języku trapistów występują przede wszystkim znaki ideograficzne, odpowiadające różnym pojęciom. I tak, na przykład, znak krzyża towarzyszący przebieraniu palcami oznacza procesję, a rozłożone ręce i wskazywanie na drzewo to stół. Aby wyrazić określenie opat, trapista wykonuje kciukiem prawej ręki mały znak krzyża na piersi, a chcąc bezgłośnie „powiedzieć” przeor pokazuje kciuk prawej dłoni. Dotknięcie palcem wskazującym prawej dłoni koniuszka języka oznacza sól, a słowo pracować wyraża się, uderzając kilkakrotnie zamkniętymi dłońmi o siebie.
Streść w punktach powyższy tekst Krystyny Jarząbek pt. „Życie w milczeniu”.
Zadaniowo
Wykorzystując latarkę i kod Morse’a, nadaj koledze lub koleżance komunikat – niech będzie nim dowolny frazeologizm pochodzenia antycznego, np. stajnia Augiasza lub pięta Achillesa.
Odszukaj w internecie stronę Pracowni Lingwistyki Migowej. Zbierz dodatkowe informacje o języku migowym. Obejrzyj kilka dowolnych filmów i spróbuj ustalić, jak się miga znak „polski język migowy”.
Przeczytaj tekst zamieszczony w KontekstachKontekstach i potraktuj go jako pretekst do rozważań na temat roli gestykulacji w codziennym życiu. Zastanów się, w jakich sytuacjach posługujesz się gestami i które z nich wykorzystujesz najczęściej. Przygotuj na ten temat referat. Postaw w nim tezę, poprzyj ją argumentami i przykładami. Postaraj się znaleźć choć jeden kontrargument.