Po co mówimy i piszemy? O funkcjach wypowiedzi i języka
Jedną z najważniejszych cech różniących człowieka od zwierząt jest możliwość porozumiewania się za pomocą słów, które mogą służyć rozmaitym celom. Nasze wypowiedzi pełnią zatem różne funkcje. Wymieńmy najważniejsze z nich.
Funkcja sprawcza (stanowiąca) – jej istotą jest stwarzanie stanów rzeczy, a nie – informowanie o nich. Stwarzanie rzeczywistości może być związane z wyznawaną wiarą (akty sakramentalne, np. rozgrzeszenie, wyznanie grzechów, przeistoczenie chleba w ciało Chrystusa) lub przesądem, wiarą w magię (zaklęcia, klątwy, czary), czyli jest efektem przekonania człowieka, że za pomocą słów można oddziaływać na ludzi i przedmioty. Tak rozumianą funkcję sprawczą określa się też jako magiczną. Funkcja sprawcza może ponadto mieć charakter performatywny, a więc stanowiący, to znaczy, że prowadzi do stwarzania stanów społecznych. Taką funkcję pełnią m.in. obietnice, przeprosiny i mianowania.
Intencje nadawcy
Analizując komunikację językową, dochodzimy do wniosku, że zaprezentowana klasyfikacja funkcji języka nie wyczerpuje wszystkich intencji nadawcy. Możemy bowiem wyróżnić dodatkowo np. funkcje charakteryzującą i ludyczną.
Funkcja charakteryzująca (prezentatywna) nie jest zamierzona przez nadawcę. Gdy wyróżniamy tę funkcję, wychodzimy z założenia, że dzięki wypowiedziom nadawca mimo woli ujawnia pewne swe cechy, np. wiek, płeć, wykształcenie, region zamieszkania. Na przykład tekst powstały w gwarze podhalańskiej informuje nas, że nadawca jest mieszkańcem Zakopanego lub okolic. Cechy nadawcy zdradzają m.in. dobór słownictwa, konstrukcje składniowe, a także sposób wymowy niektórych głosek i połączeń głosek oraz barwa głosu. Funkcję tę wyzyskują pisarze stylizujący język postaci literackich na język grupy, do której należą, np. Cośta takie markotne? (...) Biednieńki wy moje! (...) Głodniśta moze? (...) Kupi taki sceniaka kasik we Zakopanem i potem kie do dumu trza jechać, zostawia! (...) Bez nijakiego serca ludziska (wypowiedź góralki z powieści Krystyny Boglar, Każdy pies ma dwa końce).
Funkcja ludyczna przejawia się w dowcipach, zagadkach, rebusach, a jej celem jest dostarczenie rozrywki odbiorcy, wprowadzenie go w dobry humor, w świat zabawy.
Większość wypowiedzi pełni jednocześnie kilka funkcji: to znaczy, że nadawca może łączyć różne zamiary w jednej wypowiedzi. W niektórych tekstach jedne funkcje możemy też uznać za podporządkowane innym, np. funkcja ekspresywna często pozostaje na usługach funkcji impresywnej.
Poza przedstawionymi funkcjami wypowiedzi możemy też wskazać funkcje, które pełni język w ogóle, a dokładniej mówiąc – system językowy. W związku z tym wyróżniamy poniższe funkcje:
Funkcja generatywna została wyodrębniona na podstawie przeświadczenia, zgodnie z którym mówienie i pisanie służą wytwarzaniu, czyli generowaniu tekstów.
Funkcja poznawcza przejawia się w wyodrębnianiu i nazywaniu elementów otaczającej nas rzeczywistości.
Zadaniowo
Jaka funkcja wypowiedzi dominuje w ich następujących gatunkach i formach?
wyrazy współczucia, ulotka reklamowa, list motywacyjny, sprawozdanie, komplement, streszczenie, życzenia imieninowe, wizytówka, CV
| Funkcja informatywna | |
|---|---|
| Funkcja impresywna | |
| Funkcja ekspresywna |
Jaka funkcja wypowiedzi dominuje w ich następujących gatunkach i formach?
krzyżówka, zaproszenie, żart, podziękowanie
| Funkcja sprawcza | |
|---|---|
| Funkcja ludyczna |
Jakie funkcje dominują w poniższych wypowiedziach?
funkcja ekspresywna, funkcja informatywna, funkcja impresywna
| W kolumnie dwójkowej za druhem komendantem w marszu – zbiórka. | |
| Od rana boli mnie głowa i jest mi bardzo smutno. | |
| Argentyna graniczy z Chile, Boliwią, Paragwajem, Brazylią i Urugwajem. |
Jakie funkcje dominują w poniższych wypowiedziach?
funkcja charakteryzująca, funkcja ludyczna, funkcja sprawcza
| – Kupiłeś już coś pod choinkę? – Tak, stojak. |
|
| Zima za pasym, a jak sie ciśnie przez futrziny zimny luft, to je znak, że trza hajcować. | |
| W sądzie: „Przysięgam mówić prawdę, całą prawdę i tylko prawdę, tak mi dopomóż Bóg”. |
Pracując w grupach, ustalcie, jakie funkcje realizowane są w następujących tekstach:
Korzystając z dostępnych źródeł, zgromadź po jednym tekście reprezentującym następujące funkcje wypowiedzi: poznawczą, impresywną, ekspresywną, kreatywną, sprawczą, ludyczną i charakteryzującą.
We współczesnych formach komunikacji (np. w SMS‑ach, e‑mailach) emocje wyraża się nie tylko werbalnie. W poniższych fragmentach wypowiedzi wskaż środki, dzięki którym ekspresję wyrażono elementami pozawerbalnymi, i objaśnij ich znaczenie.
1) DLACZEGO NIE ODPISUJESZ NA MOJE SMS‑Y?
2) Zdałam!!! Dostałam czwórkę!!!!!!
3) Przepraszam... Wybaczysz?
4) Dobrze!!!UFFFF!!! ze szczesliwie dojechalas
5) U nas od godziny pada deszcz ze śniegiem. Brrr!
6) Pozdrawiam z białej sali :-/ i życzę spełnienia marzeń
7) Aura dziś paskudna :(
8) Zdalam ☺ mialam 72 pkt na 74 mozliwe ☺
Jeśli wypowiadanemu komplementowi poza celem ekspresywnym towarzyszy impresywny, to mamy do czynienia z pochlebstwem. Podaj przykład wypowiedzi ilustrującej to zjawisko i zarysuj sytuację komunikacyjną, w której pojawia się ten tekst.
Zredaguj i zapisz:
a) krótkie życzenia pomyślności, które skierujesz ustnie do ciotki wyruszającej w długi rejs oceaniczny;
b) przeprosiny adresowane do kolegi.
Z dowolnego numeru czasopisma wybierzcie pięć tekstów i zdecydujcie, która funkcja wypowiedzi dominuje w każdym z nich.
Zgromadź informacje do artykułu o kulturotwórczej funkcji języka. Zapoznaj się w tym celu z fragmentem książki Czesława Lachura Zarys językoznawstwa ogólnego (Opole 2004, s. 54).
Należy zaznaczyć, że proces spostrzegania przedmiotów i różnicowania ich nazw zależy od obiektywnych właściwości konkretnej sytuacji i od właściwości spostrzegającego podmiotu. Stąd np. kilkanaście nazw foki w języku eskimoskim w zależności od wieku, zewnętrznego wyglądu skóry itp. tego ssaka. W tymże języku eskimoskim znajdujemy 18 wyrazów na oznaczenie różnych rodzajów śniegu. BerberowieBerberowie mają 14 różnych wyrazów na oznaczenie piasku […]. W języku hausa z centralnego Sudanu stwierdzono istnienie 311 odpowiedników naszego wyrazu wielki. […] Język warunkuje więc sposób widzenia przez nas rzeczywistości. W Anglii mglisty klimat zrodził potrzebę nazywania różnych odmian mgły ujętych wyrazami fog, mist, haze (a także smog). W polszczyźnie na określenie tego zjawiska atmosferycznego jest tylko jeden rzeczownik mgła. Podobnie jest w innych językach.
Zredaguj kilkuzdaniową wypowiedź, w której skomentujesz poniższe sentencje.
Granice mojego języka oznaczają granice mojego świata. (Ludwig Wittgenstein)
Mówiąc do człowieka w języku, który rozumie, trafiasz do jego głowy. Mówiąc w jego własnym języku, trafiasz do jego serca. (Nelson Mandela)
Inny język to inna wizja życia. (Federico Fellini)
Zgromadź jak najwięcej frazeologizmów, które utrwalają dawne obyczaje. Twoją listę mogą zaczynać takie zwroty, jak kruszyć o coś kopie, podjąć rękawicę, stawiać kogoś pod pręgierzem.