R1DW4huzQesSa1

Balet w twórczości Piotra Czajkowskiego

Ważne daty

1840‑1893 – lata życia Piotra Czajkowskiego

1850‑1859 – nauka w Szkole Prawniczej

1859‑1863 – praca w Ministerstwie Sprawiedliwości

1861‑1865 – studia muzyczne w Petersburgu

1865 – pierwsze publiczne wykonanie jego kompozycji (Tańce charakterystyczne); debiut dyrygencki

1866‑1878 – praca w Konserwatorium Muzycznym w Moskwie

1877 – premiera baletu Jezioro Łabędzie; ślub z Anną Milukową; próba samobójstwa

1892 – premiera baletu Dziadek do orzechów

1893 – śmierć, prawdopodobnie na skutek samobójstwa

1
1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

RfFVtBFpceonf1
Scenariusz zajęć do pobrania.
Źródło: online-skills, cc0.

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

7. Romantyzm. Uczeń:

3) wymienia i klasyfikuje instrumenty muzyczne charakterystyczne dla epoki romantyzmu: fortepian, pianino, gitara, harfa; instrumenty smyczkowe (skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas), instrumenty dęte: róg (waltornia), obój, flet, klarnet, saksofon; wymienia kompozytorów romantyzmu i charakteryzuje ich twórczość: Franz Schubert, Hector Berlioz, Felix Mendelssohn‑Bartholdy, Robert Schumann, Ferenc Liszt, Gioacchino Rossini, Giuseppe Verdi, Richard Wagner, Giacomo Puccini i późny romantyzm: Johann Brahms, Piotr Czajkowski, Gustav Mahler;

6) zna pojęcia: kantylena, tempo rubato, transkrypcja fortepianowa, wirtuoz, uwertura koncertowa, muzyka programowa, leitmotiv, szkoła narodowa, instrumentacja.

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię.

Nauczysz się

przedstawiać podstawowe fakty dotyczące życia i działalności Piotra Czajkowskiego;

wykazywać, na czym polegało nowatorstwo kompozytora jako twórcy baletów;

wymieniać cechy baletów Piotra Czajkowskiego;

wymienić tytuły baletów Czajkowskiego, zarysować ich fabułę i zwięźle je scharakteryzować;

przedstawiać najbardziej popularne fragmenty baletów Czajkowskiego i rozpoznać je ze słuchu;

używać terminologię, niezbędną do zrozumienia tematu (balet, suita baletowaSuita baletowasuita baletowa, libretto, motyw przewodni).

Film pt. Balet w twórczości Piotra Czajkowskiego

RfuIPYo67X3UY
Film animowany Balet w twórczości Piotra Czajkowskiego cz. 1. Film przedstawia na początku historię życia artysty. Ukazują się przy tym ilustracje z jego wizerunkiem. Następnie w filmie pojawia się scena baletu jeziora łabędzie. W trakcie filmu lektor wymawia następujące treści: Piotr Czajkowski, rosyjski kompozytor, dyrygent, pedagog i publicysta muzyczny epoki późnego romantyzmu, urodził się 20 kwietnia 1840 roku w Wotkińsku, a zmarł 25 października 1893 roku w Petersburgu. Od najwcześniejszych lat amatorsko uczył się grać na fortepianie i improwizować, jednak regularne kształcenie muzyczne zaczął pobierać dopiero jako dorosły mężczyzna. Aby w pełni poświęcić się muzyce, zrezygnował z kariery prawniczej i posady w rosyjskim Ministerstwie Sprawiedliwości, czym zniechęcił do siebie niektórych członków rodziny. Po odbytych w latach 1861-1865 studiach muzycznych w Petersburgu (przedmioty teoretyczne u Nikołaja Zaremby, kompozycja u Antona Rubinsteina) podjął pracę w moskiewskim Konserwatorium Muzycznym. Z tego okresu pochodzą kompozycje takie jak Koncert fortepianowy b-moll czy balet Jezioro łabędzie. Po nieudanej próbie samobójczej (załamanie nerwowe wywołane relacją z niezrównoważoną psychicznie żoną) zrezygnował z pracy w Konserwatorium i odbył kilka turnusów koncertowych, m.in. do Niemiec, Austrii, Francji, Anglii i USA. W ostatnich latach życia skomponował operę Dama Pikowa, balet Dziadek do orzechów oraz VII symfonię h-moll Patetyczną. Zmarł w roku 1893, prawdopodobnie w wyniku samobójstwa. Choć Piotr Czajkowski zasłynął przede wszystkim jako kompozytor muzyki symfonicznej - symfonii, uwertur programowych, suit i koncertów instrumentalnych, istotnym polem jego twórczości były dzieła związane z akcją sceniczną, jak opery i balety. Te ostatnie traktowano ówcześnie jako konwencjonalne widowiska taneczne, z podrzędnym udziałem muzyki, niekoniecznie najwyższych lotów. Czajkowski wprowadził swego rodzaju rewolucję - potraktował balet jak operę bez słów, które zastąpił ruchem, gestem mimiką i przede wszystkim - muzyką. Z przypadkowego tła towarzyszącego popisowym figurom tancerzy stała się ona bowiem głównym nośnikiem treści. Czajkowski jest twórcą trzech baletów: Jeziora Łabędziego, Śpiącej Królewny i Dziadka do orzechów. Jezioro Łabędzie skomponowane zostało w 1877 na zamówienie Teatru Wielkiego w Moskwie. W czterech aktach przedstawia ono historię młodego księcia Zygfryda i księżniczki łabędzi, Odetty. Zaklętą przez złego czarnoksiężnika Rotbara dziewczynę uratować może jedynie uczucie młodzieńca, który nigdy nie wyznał nikomu miłości. Zygfryda i Odettę zaczyna łączyć głębokie uczucie; gdy na balu książę musi wybrać sobie narzeczoną, pozostaje jej wierny, dopóki w progu nie pojawia się Odylia - córka złego czarownika, do złudzenia przypominająca księżniczkę łabędzi. Zygfryd ulega podstępowi i prosi Rotbara o rękę córki. Pojmując swą pomyłkę, książę odzyskuje miłość Odetty i decyduje się zginąć wraz z nią w odmętach poruszanego gniewem Rotbara jeziora. Niepokonana miłość kochanków zwycięża - zły czarnoksiężnik pada martwy, zaś oni odpływają w złotej łodzi do kraju wiecznego szczęścia. W Jeziorze Łabędziem Czajkowski dążył przede wszystkim do ujednolicenia baletu i pogłębienia jego wyrazu poprzez muzykę. Kompozytor przypisał bohaterom reprezentatywne motywy i tematy, a przekształcając je (podobnie jak w muzyce symfonicznej) wyraził ich przeżycia wewnętrzne. Wprowadził także wyrazisty motyw przewodni - temat miłości Zygfryda i Odetty, tzw. temat łabędzi, powracający w kluczowych momentach akcji. Tragiczne dzieje głównych postaci kontrastują z konwencjonalnymi tańcami w czasie festynu i balu oraz elementami humorystycznymi (taniec młodych łabędzi). Jezioro Łabędzie, z uwagi na poruszaną tematykę, określa się mianem "baletu lirycznego". Za chwilę wysłuchamy i obejrzymy dwóch fragmenty baletu. Będzie to pierwsza scena drugiego aktu kompozycji (z pojawiającym się tematem miłości Zygryda i Odetty) oraz taniec łabędzi. Po prezentacji przykładów wymieńmy swoje spostrzeżenia.
m488a2ba4086b2c8b_0000000000006

Kompozycje Piotra Czajkowskiego

R8EUGmrlf4JtG
Animacja przedstawia salę w wirtualnym muzeum, na ścianach wiszą obrazy przedstawiające 1. Śpiąca Królewna 2. Śpiąca Królewna 3. Jezioro łabędzie 4. Jezioro łabędzie 5. Dziadek do orzechów 6. Dziadek do orzechów Obrazy te opatrzone są następującymi opisami: 1. „Śpiąca królewna” była pierwszym baletem, który pojawił się jako współdziałanie Piotra Czajkowskiego z choreografem baletu petersburskiego Mariusem Petipą. Wspólnie z  choreografem, dyrektor Teatru Maryjskiego Iwan Wsiewołożski dokonał wyboru i jako temat wielkiego baletu wybrał -feerii motyw z francuskiej baśni o królewnie uśpionej na sto lat, którą zbudzić może tylko pocałunek zakochanego księcia. 2. Akcję ograniczono do pierwszej części baśni Perraulta, w której księżniczka rodzi się, w konsekwencji złego czaru zasypia na sto lat łącznie z całym dworem, a następnie zostaje obudzona przez pocałunek księcia, który pragnie aby została jego żoną. Postać dobrej Wróżki Bzu dodano korzystając z innych baśni francuskiego artysty. Wróżka jest duchem opiekuńczym królewny od narodzin do ślubu z księciem, a nawet w pewien sposób sprawuje kontrolę nad losami bohaterów. 3. Jest to bez wątpienia arcydzieło sztuki baletowej. Losy księżniczki zaklętej w łabędzia, przedstawiają nam prawdy uniwersalne: walka dobra ze złem, ludzkie namiętności, zdradę, ból i potęgę miłości. Piękno a jednocześnie malowniczość dzieła, trzyma w napięciu nawet najbardziej obytych odbiorców. 4. Aktualnie popularność „Jeziora łabędziego” jest bezdyskusyjna. Na estradach koncertowych i na rynku nagrań płytowych, cieszy się u każdej generacji melomanów i baletomanów niesłabnącym fenomenem. Jezioro łabędzie urosło do symbolu sztuki baletowej. 5. Jest jednym z najbardziej znanych na świecie baletów klasycznych – opowieść o dziewczynce, która przy użyciu zabawki gwiazdkowej, dziadka do orzechów, kroczy przez baśniową krainę cudowności, gdzie wszystko jest możliwe, jak we śnie... Baśń o „Dziadku do Orzechów i Królu Myszy” napisał w 1816 r. niemiecki poeta, pisarz, muzyk i malarz w jednej osobie E.T.A. Hoffmann. 6. Natchnieniem dla kolejnych pokoleń artystów baletu stała się wspaniała i efektowna muzyka Czajkowskiego. Twórcą przedstawienia jest Emil Wesołowski, wybitny polski choreograf, od 30 lat związany z Teatrem Wielkim i Operą Narodową jako tancerz, dyrektor baletu i autor przedstawień. Przez baśniowe światy poprowadzi widza malarska, czerpiąca z współczesnych technik komponowania obrazów scenografia Marka Grabowskiego.
Źródło: Monika Biesaga, cc0.

Zadania

RYvERtwerGHu3
Ćwiczenie 1
Z poniższych odpowiedzi wybierz te, które mogą stanowić definicję baletu. Możliwe odpowiedzi: 1. Zespół taneczny. 2. Rodzaj sceny zbiorowej w operze lub operetce. 3. Specyficzny układ gestów i figur tanecznych. 4. Utwór muzyczno-sceniczny, w którym treść wyrażona jest za pomocą tańca.
R1SZ8eKxFOpuX
Ćwiczenie 2
Która definicja wyjaśnia pojęcie suita baletowa? Możliwe odpowiedzi: 1. Zbiór dawnych tańców różnego pochodzenia. 2. Zbiór fragmentów muzycznych z oper i baletów. 3. Fortepianowa wersja muzyki danego baletu.
Rgdupd4cmKe0r
Ćwiczenie 3
Każdemu z typów baletu przyporządkuj odpowiednią kompozycję Piotra Czajkowskiego: Balet liryczny Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiąca Królewna, 2. Dziadek do orzechów, 3. Jezioro Łabędzie Balet fantastyczny Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiąca Królewna, 2. Dziadek do orzechów, 3. Jezioro Łabędzie Balet charakterystyczny Możliwe odpowiedzi: 1. Śpiąca Królewna, 2. Dziadek do orzechów, 3. Jezioro Łabędzie
R1O4LIlGikaVU
Ćwiczenie 4
Wymień znane Ci balety Piotra Czajkowskiego.
R9UpN4MoYLunr
Ćwiczenie 5
Każdemu z baletów Piotra Czajkowskiego przyporządkuj pochodzący z niego fragment: Jezioro Łabędzie Możliwe odpowiedzi: 1. Taniec łabędzi, 2. Walc z girlandami, 3. Taniec Cukrowej Wieszczki Śpiąca Królewna Możliwe odpowiedzi: 1. Taniec łabędzi, 2. Walc z girlandami, 3. Taniec Cukrowej Wieszczki Dziadek do orzechów Możliwe odpowiedzi: 1. Taniec łabędzi, 2. Walc z girlandami, 3. Taniec Cukrowej Wieszczki
R11QJXrKpk9Yv
Ćwiczenie 6
Z poniższych odpowiedzi wybierz te, które charakteryzują balety Piotra Czajkowskiego. Pamiętaj, że możesz wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Możliwe odpowiedzi: 1. Brak silnego związku muzyki z akcją. 2. Rola instrumentacji w kształtowaniu charakteru postaci. 3. Wprowadzanie elementów stylizacji. 4. Występowanie motywów przewodnich
RkWhvFrvV5bQx
Ćwiczenie 7
Wskaż definicję trepaka. Możliwe odpowiedzi: 1. Rosyjski taniec ludowy o bardzo szybkim tempie, w metrum 3/4. 2. Rosyjski taniec ludowy o bardzo szybkim tempie, w metrum 2/4. 3. Określenie jednej z baletowych figur tanecznych.
R18jMZNNPRR7d
Ćwiczenie 8
Wskaż definicję pojęcia libretto. Możliwe odpowiedzi: 1. Specyficzny układ choreograficzny, składający się ze skomplikowanych figur. 2. Rodzaj tańca, często wprowadzanego do baletów. 3. Tekst stanowiący podstawę dzieł sceniczno-muzycznych.

Film pt. Balet w twórczości Piotra Czajkowskiego

Polecenie 1

Obejrzyj drugą część filmu na temat twórczości baletowej Piotra Czajkowskiego.

RrucuL0XxzOLq
Film animowany Balet w twórczości Piotra Czajkowskiego cz. 2. Film przedstawia kadry i sceny z dwóch baletów. Pierwszy to Śpiąca Królewna, drugi to Dziadek do orzechów. W trakcie filmu lektor wymawia następujące treści: Balet Śpiąca Królewna powstał w 1890 roku na zamówienie Teatru Maryjskiego w Petersburgu. Libretto, oparte na baśni Charlesa Perraulta, przedstawia znaną historię młodej dziewczyny, która po ukłuciu wrzecionem zapada w stuletni sen. Mistrz ceremonii zapomniał zaprosić złej wróżki Carabosse na chrzciny nowonarodzonej królewny Aurory. Niespodziewanie pojawia się ona na uroczystości i w geście zemsty rzuca na dziewczynkę czar - gdy osiągnie pełnoletniość, umrze od ukłucia wrzecionem. Przerażony dwór uspokaja dobra wróżka Bzu, której udaje się złagodzić czar - królewna nie zginie, lecz tylko zaśnie, a obudzić będzie ją mógł pocałunek pięknego księcia. Jakiś czas później, podczas balu, dorosła Aurora dostaje od starszej kobiety wrzeciono. Zgodnie z rzuconym zaklęciem kaleczy się nim, omdlewa i zasypia, a wraz z nią cały dwór. Po stu latach nieopodal zamku pojawia się młody książę. Wabiony wizjami wróżki Bzu zakochuje się w królewnie i postanawia ją uratować. Po pocałunku księcia Aurora budzi się, a dwór wraca do życia. Historię kończą zaślubiny pary. Śpiąca królewna to doskonały przykład romantycznego baletu, mającego trafiać w gusta ówczesnego dworu i arystokratycznej publiczności. Akcja właściwa jest nieskomplikowana i rozgrywa się tylko w pierwszym akcie, kolejne poświęcone zostały przede wszystkim ukazaniu popisów tanecznych. Ciekawe rozwiązanie zastosowano w ostatnim akcie baletu, gdzie wesele królewny i księcia stało się pretekstem do wprowadzenia bohaterów z innych baśni, którym przypisano charakterystyczne tańce solowe lub duety. Szczególnie interesujące zabiegi instrumentacyjne zaobserwować można w Duecie kotów (naśladowanie miauczenia i klapnięcia łapką) oraz w scenach z dobrymi wróżkami (którym towarzyszą dzwonki i czelesta). Z uwagi na poruszaną w Śpiącej Królewnie tematykę, balet ten określa się jako "fantastyczny". Za chwilę wysłuchamy i obejrzymy fragment z I aktu baletu - Walc z girlandami. Po prezentacji przykładu wymieńmy się spostrzeżeniami. Ostatni z baletów Piotra Czajkowskiego, Dziadek do orzechów, powstał w 1892 roku na zamówienie Teatru Wielkiego w Petersburgu. Libretto dzieła oparte jest na bajce Ernsta Theodora Hoffmanna pt. Dziadek do orzechów i Król myszy. Akcja baletu rozpoczyna się przy choince w salonie państwa Silberhaus, gdzie dzieci - w tym Klara i Fritz - otrzymują bożonarodzeniowe prezenty. Wieczorem Klara, niepocieszona z końca zabawy, dostaje jeszcze Dziadka do orzechów, którego od razu obdarza uczuciem. Kiedy o północy dziewczynka zakrada się do salonu, staje się świadkiem zaciętej bitwy myszy z ołowianymi żołnierzykami i Króla myszy z Dziadkiem. Ten ostatni (przemieniony w księcia Coqueluche'a), w nagrodę za pomoc Klary w walce, zabiera ją w podróż po baśniowej krainie słodyczy, gdzie Cukrowa Wróżka zaprasza gości na występy czekolady, kawy, herbaty, lalki i kwiatów. Na koniec cały dwór składa dziewczynce hołd, sławiąc jej szlachetny czyn. Muzykę baletu wyróżnia niezwykła różnorodność zastosowanych środków - zarówno instrumentalnych (np. wprowadzenie czelesty czy stosowanie kameralnych składów instrumentalnych o nietypowych brzmieniach), jak i wyrazowych (treść muzyczna znacznie wykracza poza statyczną akcję libretta). Wśród najciekawszych numerów baletu znajduje się m.in. taniec charakterystyczny czekolady (stylizowany na taniec hiszpański), kawy (powiązany z muzyką arabską), herbaty (parodiujący dźwięki chińskiej porcelany) oraz trepak (ludowy taniec rosyjski). Uwagę zwraca także Taniec Pastuszków, Taniec Cukrowej Wieszczki (z nadrzędną rolą czelesty) oraz Walc kwiatów. Z uwagi na niezwykłą sugestywność w ukazaniu postaci, Dziadek do orzechów zyskał miano "baletu charakterystycznego". Za chwilę wysłuchamy i obejrzymy jeden z końcowych fragmentów baletu - Taniec Cukrowej Wieszczki. Po prezentacji przykładu wymieńmy swoje spostrzeżenia. Balety Piotra Czajkowskiego, choć posiadają różnorodną tematykę, wykazują pewne cechy wspólne. Wszystkie odznaczają się podporządkowaniem muzyki akcji scenicznej, spójnością wątków, operowaniem motywami przewodnimi i charakteryzacją postaci, osiągniętą głównie poprzez wprowadzenie nietypowych rozwiązań instrumentacyjnych i różnego rodzaju stylizacji.
m488a2ba4086b2c8b_0000000000010

Słownik pojęć

Balet
Balet

widowisko teatralne, w którym głównym środkiem wyrazu jest taniec; też: utwór muzyczny stanowiący kanwę takiego widowiska, scena tańców zbiorowych w operze, operetce itp., zespół tancerek i tancerzy.

Libretto
Libretto

tekst słowny opery, operetki; też: literacko opracowana treść baletu lub pantomimy.

Motyw przewodni
Motyw przewodni

struktura muzyczna, która w muzyce programowej lub związanej z tekstem słownym ma symbolizować daną osobę, przedmiot bądź ideę.

Suita baletowa
Suita baletowa

suita jest typowa dla muzyki romantycznej; to zbiór fragmentów muzycznych pochodzących z oper i baletów.

Trepak
Trepak

rosyjski taniec ludowy o bardzo szybkim tempie w metrum 2/4. Charakterystyczne są dla niego drobne kroki i przytupy.

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

RPEbpcoCZdbEH
R1EgTabQWRCsN
R1UKqrezJGBRL
Przewiń
Głośność

    Bibliografia

    A. Alszwang, Czajkowski, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1979.

    I. Turska, Balety Piotra Czajkowskiego, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1981.