Barokowe kontrasty
W sztuce barokowej dominowały kontrasty. W dziełach to, co realne, łączyło się z pozorami, sacrum - z profanum, asceza - z urodą życia, żarliwa religijność - z wystawnością i przepychem. Założenia kontrreformacji wpłynęły na tematykę, bogactwo i przepych form. Artyści działający na zlecenie Kościoła i dworów monarszych odwoływali się do patosu, teatralizacji i iluzjonizmu, by stworzyć dzieła oszałamiające swoją wielkością i silnie oddziałujące na zmysły widza. Z drugiej strony, w protestanckiej Holandii sztuka dążyła do kameralności i wyciszenia emocji. Szczególnie istotną rolę odgrywało ekspresyjne, symboliczne światło, przenikające obrazy, uplastyczniające rzeźbę i dookreślające architekturę.
1) Odszukaj w dostępnych ci źródłach podstawowe informacje na temat pałacu w Wersalu.
2) Udaj się na wirtualną wycieczkę po Wersalu: link.
Patos i teatralność
Malarstwo francuskie XVII wiekuWizerunek „Króla Słońce” [...] przeszedł do historii jako symbol „Grand Siècle” i jako „emblemat monarchii francuskiej”. Rigaud ukazał w mocnym blasku imponującą postać monarchy (odzianego w gronostaje i ciemnoszafirowy płaszcz, zdobny w burbońskie lilie, na tle purpurowej zasłony) i jego postarzałą, nieco zmęczoną, obrzmiałą twarz; hieratycznahieratyczna postawa nie jest pozbawiona kokieterii (efektowny układ dłoni i taneczne ustawienie nóg). Obraz Rigauda z barokową „oprawą scenograficzną” (kolumny i udrapowana kotara) stał się pierwowzorem ikonograficznym dla wielu portretów królewskich i książęcych po roku 1700. Liczne elementy baroku w stylu Rigauda – kaskady bezładnie gnących się fałd, ostentacyjne gesty, zaskakujące kontrasty materii i barw – zrównoważone zostały przez ostrość rysunku i zmysł obserwacji.
Sztuka baroku. Architektura, rzeźba, malarstwoEpoka baroku pojmowała siebie w kategoriach sztuki teatralnej; jej sceną był świat. Jest rzeczą znamienną, że liczne dzieła o treści historycznej, kulturalnej czy społecznej nosiły takie tytuły jak Theatrum ecclesiasticum..., Theatrum ceremoniale Historico‑Politicum..., Circus regius...Theatrum ecclesiasticum..., Theatrum ceremoniale Historico‑Politicum..., Circus regius... [...] itd. Opisywały one fakty i zdarzenia, ale jednocześnie klucze do ich interpretacji. W ten sposób całe życie stawało się „historią” czy wręcz mitem, każdy akt publiczny – ceremonią, sam władca zaś „żywym obrazem”, „image vivante”, własnego, pochodzącego od Boga majestatu. Nikt nie ucieleśniał tej zasady lepiej niż Ludwik XIV. Na jego dworze, który pojmowano jako zwierciadlane odbicie kosmosu, król rządził jako Jupiter, Apollo bądź jako wszystko opromieniające swym blaskiem Słońce. [...] Przekazywaniu takich treści służył kompleksowy system propagandowej prezentacji. W dziedzinie plastycznej były to malowidła historyczne, portrety, pomniki i medale, w literackiej przede wszystkim panegirykipanegiryki. Najważniejszym instrumentem stała się jednakże prezentacja samego króla: przebieg całego dnia Ludwika XIV był utożsamiany z drogą i oddziaływaniem Słońca. Każda czynność od rytualnego „lever”„lever” po „coucher”„coucher”, posiłki, przyjęcia, a nawet spacer po ogrodzie stawały się aktem symbolicznym, metaforą jego boskiej epifaniiepifanii. Księgi ceremoniału opisywały skomplikowane i przewlekłe rytuały: wszystkie odbywały się w przytomności dworu, częściowo też na oczach ludu. Najważniejszym aktem było lever, wstawanie króla z łoża i odziewanie się, odpowiadające wschodowi słońca. Wielostronicowe wskazówki opisują każdy krok, każdą czynność licznej służby; na każdą ewentualność protokół przewidywał gotowy przepis. I tak mijały godziny zanim Ludwik XIV opuścił łoże i był kompletnie ubrany. [...] To, że pałac [...] i jego wyposażenie były podporządkowane temu konceptowi, jest widoczne jak na dłoni. W Wersalu, rezydencji Króla Słońce, każde wnętrze było dostosowane do tej metaforycznej interpretacji, sfera prywatna nie istniała.
Wyjaśnij, jaką funkcję pełnił pałac w Wersalu.
Sacrum i profanum
Lustro świata. Nowa historia sztukiCaravaggio chciał zobaczyć, jak to będzie wyglądało, gdy trzech robotników uniesie dwie deski z przywiązanym do nich głową na dół starcem w przepasce na biodrach. Opłacił więc kilku ludzi z ulicy, aby zainscenizowali tę scenę w jego pracowni. Sam obserwował z bliska ich wysiłek i zarejestrował na płótnie układ ciał w tej zadziwiającej kompozycji niemal tak, jak zrobiłby to fotograf. Dzięki temu parafianie z kościoła S. Maria del Popolo, gdzie obraz wisi do dziś, spoglądają na wypięte w ich stronę pośladki robotnika i jego brudne stopy. [...] W zasadzie dzieło to spełniało oczekiwania kontrreformacyjnego Kościoła, przywołując wspomnienia o męczeństwie. Był jednak pewien problem – wierni w Rzymie znienawidzili ów obraz. Przedstawiciele parafian, nie życząc sobie oglądania w ich kościołach brudnych stóp robotników, którzy stali na ulicy, odrzucili wykonane przez Caravaggia obrazy ołtarzowe, zamówione przez jego przyjaciół z elity. Ci z kolei byli przekonani, że dokonali właściwego wyboru, widząc zachwyt, jaki prace tego malarza wywoływały wśród innych artystów. Ludzie ze świata sztuki kontra oburzona miejska publiczność – czyli pierwszy przedsmak klasycznego skandalu i nieporozumienia, jakie zagoszczą w sztuce XIX i XX wieku.
Przeprowadźcie w klasie dyskusję na temat kontrowersyjności obrazu Ukrzyżowanie św. Piotra.
Asceza i radość życia
José de Ribera łączył w swoich dziełach dwie barokowe szkoły malarskie: hiszpańską i włoską. Z pierwszej wynikała skłonność do naturalistycznej formy i głęboka, żarliwa religijność przepojona mistyką, z drugiej – bogactwo koloru i operowanie mocnymi kontrastami światła i cienia (wpływ Caravaggia). Zgodnie z tendencjami epoki Ribera malował realistyczne obrazy o tematyce religijnej (głównie sceny pokuty lub tortur), w których przedstawiał anachoretówanachoretów i męczenników. Wychudzone ciała świętych były zniekształcone przez ból, cierpienie i ascezę oraz naznaczone upływem czasu (il. 1). Zupełnie inne jest malarstwo Petera Paula Rubensa (il. 2). Flamandzki mistrz lubował się w zmysłowych, miękkich i obfitych formach ciał – charakterystycznych dla jego sztuki, postrzeganej jako apoteoza witalności i radości życia.
Siedem wieków malarstwa europejskiegoW sztuce Rubensa wszystkie cechy barokowe występują w komplecie [...]. Jesteśmy pewni, że to artysta naprawdę wielki, a równocześnie typowy reprezentant i współtwórca baroku, tak jak Rafael jest reprezentantem renesansu. Mamy u Rubensa i dynamizm, i witalność, i emocjonalizm, i teatralność, i retorykę, i panegiryzm, i emfazęemfazę, i namiętność, i gwałtowne ruchy, i grę światłocienia, i bujne kształty, i układy diagonalne, i „malarskość” koloru – słowem wszystkie elementy stylu, postawy i środków wyrazu, uznanych za charakterystyczne dla stylu barokowego. [...] Rubens był dzieckiem szczęścia. Posiadał wszystko: talent, zdrowie, urodę, sławę, powodzenie, kolejno dwie piękne, kochające żony, udane dzieci. Uznanie i podziw dla jego dzieł przetrwały wieki następne. Dopiero w naszym wieku XX estetyka sztuki Rubensa znajduje niekiedy przeciwników. Ale nawet ci, którzy Rubensa „nie lubią”, gdy staną przed jego najlepszymi płótnami, ulegają tej triumfalnej malarskości, tej wielkiej fanfarze optymizmu, nieznającej przeszkód i wahań swobodzie wypowiedzi.
Uzasadnij stwierdzenie, że „w sztuce Rubensa wszystkie cechy barokowe występują w komplecie”.
Wielcy i mali mistrzowie
W niderlandzkim malarstwie barokowym stosuje się nieformalny podział na wielkich mistrzów tworzących reprezentacyjne, wielkoformatowe obrazy (np. Rubens, Rembrandt, Frans Hals) i na małych mistrzów, głównie holenderskich, specjalizujących się w określonej tematyce (pejzaż, martwa natura, sceny rodzajowe, bukiety kwiatów), tworzących niewielkie obrazy przeznaczone do prywatnych wnętrz mieszczańskich.
Vanitas to szczególna odmiana martwej natury, która najpełniej rozwinęła się w XVII‑wiecznych Niderlandach. Kompozycje tego rodzaju pod pozorem realistycznych przedstawień różnych przedmiotów, przypadkowo zestawionych ze sobą, kryły znaczenia symboliczne, treści moralizatorskie i aluzje religijne. Nadrzędną ideą tych przedstawień było nawiązanie do myśli zaczerpniętej z Wulgaty: Vanitas vanitatum, et omnia vanitas (łac. „marność nad marnościami i wszystko marność”), przypominającej o nietrwałości życia i przemijalności rzeczy materialnych. Upływ czasu i nieuchronność śmierci na obrazie holenderskiego malarza Pietera Claesza podkreślają m.in. czaszka, zegar, pusty, przewrócony szklany puchar i „milczące”, niewydobywające już żadnej muzyki skrzypce.
Znajdź w internecie kilka przykładów barokowych przedstawień martwych natur i dobierz do nich odpowiednie – twoim zdaniem – cytaty z dowolnych dzieł literackich.
Sztuka barokowa w Polsce
Zadaniowo
Wymień jak najwięcej kontrastywnych cech sztuki barokowej.
Wyjaśnij, na czym polegała teatralizacja życia i sztuki w baroku.
Na przykładzie malarstwa Rubensa wymień cechy sztuki barokowej.
Połącz charakterystyki artystów z właściwymi nazwiskami.
Hyacinthe Rigaud (1659–1743), Peter Paul Rubens (1577–1640), Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571–1610), José de Ribera (1591–1652), Pieter Claesz (ok. 1597–1661)
Autor kontrowersyjnych obrazów religijnych, uznawanych za „bluźniercze” i zbyt realistyczne. | |
Twórca obrazów o tematyce religijnej, przedstawiających anachoretów i męczenników. | |
Malarz lubujący się w zmysłowych, pulchnych ciałach kobiecych, autor m.in. portretów i scen mitologicznych. | |
Holenderski mistrz wysmakowanych i bogatych w formie martwych natur. | |
Autor najsłynniejszego wizerunku Króla Słońce. |