R1ZdCT0MjvmHx1
Barokowa aula Oratorium Marianum, Uniwersytet Wrocławski Barokowa aula Oratorium Marianum, Uniwersytet Wrocławski Źródło: Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o..
Barokowa aula Oratorium Marianum, Uniwersytet Wrocławski
Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o.,

W sztuce barokowej dominowały kontrasty. W dziełach to, co realne, łączyło się z pozorami, sacrum - z profanum, asceza - z urodą życia, żarliwa religijność - z wystawnością i przepychem. Założenia kontrreformacji wpłynęły na tematykę, bogactwo i przepych form. Artyści działający na zlecenie Kościoła i dworów monarszych odwoływali się do patosu, teatralizacji i iluzjonizmu, by stworzyć dzieła oszałamiające swoją wielkością i silnie oddziałujące na zmysły widza. Z drugiej strony, w protestanckiej Holandii sztuka dążyła do kameralności i wyciszenia emocji. Szczególnie istotną rolę odgrywało ekspresyjne, symboliczne światło, przenikające obrazy, uplastyczniające rzeźbę i dookreślające architekturę.

Już wiesz

1) Odszukaj w dostępnych ci źródłach podstawowe informacje na temat pałacu w Wersalu.

2) Udaj się na wirtualną wycieczkę po Wersalu: link.

j0000000CTB1v38_0000000K
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Patos i teatralność

RsaXoL81jP1Hv1
Portret Ludwika XIV w stroju koronacyjnym
Hyacinthe Rigaud, Contentplus.pl sp. z o.o., 1701, olej na płótnie, Musée du Louvre, Paryż, licencja: CC BY 3.0
Malarstwo francuskie XVII wiekuKrystyna Secomska
Krystyna Secomska Malarstwo francuskie XVII wieku

Wizerunek „Króla Słońce” [...] przeszedł do historii jako symbol „Grand Siècle” i jako „emblemat monarchii francuskiej”. Rigaud ukazał w mocnym blasku imponującą postać monarchy (odzianego w gronostaje i ciemnoszafirowy płaszcz, zdobny w burbońskie lilie, na tle purpurowej zasłony) i jego postarzałą, nieco zmęczoną, obrzmiałą twarz; hieratycznaj0000000CTB1v38_000tp001hieratyczna postawa nie jest pozbawiona kokieterii (efektowny układ dłoni i taneczne ustawienie nóg). Obraz Rigauda z barokową „oprawą scenograficzną” (kolumny i udrapowana kotara) stał się pierwowzorem ikonograficznym dla wielu portretów królewskich i książęcych po roku 1700. Liczne elementy baroku w stylu Rigauda – kaskady bezładnie gnących się fałd, ostentacyjne gesty, zaskakujące kontrasty materii i barw – zrównoważone zostały przez ostrość rysunku i zmysł obserwacji.

j0000000CTB1v38_00000_BIB_001Krystyna Secomska, Malarstwo francuskie XVII wieku, Warszawa 1985, s. 118.
Sztuka baroku. Architektura, rzeźba, malarstwo
Sztuka baroku. Architektura, rzeźba, malarstwo

Epoka baroku pojmowała siebie w kategoriach sztuki teatralnej; jej sceną był świat. Jest rzeczą znamienną, że liczne dzieła o treści historycznej, kulturalnej czy społecznej nosiły takie tytuły jak Theatrum ecclesiasticum..., Theatrum ceremoniale Historico‑Politicum..., Circus regius...j0000000CTB1v38_000tp002Theatrum ecclesiasticum..., Theatrum ceremoniale Historico‑Politicum..., Circus regius... [...] itd. Opisywały one fakty i zdarzenia, ale jednocześnie klucze do ich interpretacji. W ten sposób całe życie stawało się „historią” czy wręcz mitem, każdy akt publiczny – ceremonią, sam władca zaś „żywym obrazem”, „image vivante”, własnego, pochodzącego od Boga majestatu. Nikt nie ucieleśniał tej zasady lepiej niż Ludwik XIV. Na jego dworze, który pojmowano jako zwierciadlane odbicie kosmosu, król rządził jako Jupiter, Apollo bądź jako wszystko opromieniające swym blaskiem Słońce. [...] Przekazywaniu takich treści służył kompleksowy system propagandowej prezentacji. W dziedzinie plastycznej były to malowidła historyczne, portrety, pomniki i medale, w literackiej przede wszystkim panegirykij0000000CTB1v38_000tp003panegiryki. Najważniejszym instrumentem stała się jednakże prezentacja samego króla: przebieg całego dnia Ludwika XIV był utożsamiany z drogą i oddziaływaniem Słońca. Każda czynność od rytualnego leverj0000000CTB1v38_000tp004lever po coucherj0000000CTB1v38_000tp005coucher, posiłki, przyjęcia, a nawet spacer po ogrodzie stawały się aktem symbolicznym, metaforą jego boskiej epifaniij0000000CTB1v38_000tp006epifanii. Księgi ceremoniału opisywały skomplikowane i przewlekłe rytuały: wszystkie odbywały się w przytomności dworu, częściowo też na oczach ludu. Najważniejszym aktem było lever, wstawanie króla z łoża i odziewanie się, odpowiadające wschodowi słońca. Wielostronicowe wskazówki opisują każdy krok, każdą czynność licznej służby; na każdą ewentualność protokół przewidywał gotowy przepis. I tak mijały godziny zanim Ludwik XIV opuścił łoże i był kompletnie ubrany. [...] To, że pałac [...] i jego wyposażenie były podporządkowane temu konceptowi, jest widoczne jak na dłoni. W Wersalu, rezydencji Króla Słońce, każde wnętrze było dostosowane do tej metaforycznej interpretacji, sfera prywatna nie istniała.

j0000000CTB1v38_00000_BIB_002Sztuka baroku. Architektura, rzeźba, malarstwo, red. Rolf Toman, tłum. Bronisław Drąg, Krzysztof Jachimczak, Ryszard Wojnakowski, Köln 2000, s. 138–139.
Ćwiczenie 1

Wyjaśnij, jaką funkcję pełnił pałac w Wersalu.

j0000000CTB1v38_000tp001
j0000000CTB1v38_000tp002
j0000000CTB1v38_000tp003
j0000000CTB1v38_000tp004
j0000000CTB1v38_000tp005
j0000000CTB1v38_000tp006
j0000000CTB1v38_0000002M
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Sacrumprofanum

R1LwLNKdvBGwD
Ukrzyżowanie św. Piotra
Michelangelo Merisi da Caravaggio, Ukrzyżowanie św. Piotra, ok. 1600, olej na płótnie, Santa Maria del Popolo, Rzym, domena publiczna
Lustro świata. Nowa historia sztukiJulian Bell
Julian Bell Lustro świata. Nowa historia sztuki

Caravaggio chciał zobaczyć, jak to będzie wyglądało, gdy trzech robotników uniesie dwie deski z przywiązanym do nich głową na dół starcem w przepasce na biodrach. Opłacił więc kilku ludzi z ulicy, aby zainscenizowali tę scenę w jego pracowni. Sam obserwował z bliska ich wysiłek i zarejestrował na płótnie układ ciał w tej zadziwiającej kompozycji niemal tak, jak zrobiłby to fotograf. Dzięki temu parafianie z kościoła S. Maria del Popolo, gdzie obraz wisi do dziś, spoglądają na wypięte w ich stronę pośladki robotnika i jego brudne stopy. [...] W zasadzie dzieło to spełniało oczekiwania kontrreformacyjnego Kościoła, przywołując wspomnienia o męczeństwie. Był jednak pewien problem – wierni w Rzymie znienawidzili ów obraz. Przedstawiciele parafian, nie życząc sobie oglądania w ich kościołach brudnych stóp robotników, którzy stali na ulicy, odrzucili wykonane przez Caravaggia obrazy ołtarzowe, zamówione przez jego przyjaciół z elity. Ci z kolei byli przekonani, że dokonali właściwego wyboru, widząc zachwyt, jaki prace tego malarza wywoływały wśród innych artystów. Ludzie ze świata sztuki kontra oburzona miejska publiczność – czyli pierwszy przedsmak klasycznego skandalu i nieporozumienia, jakie zagoszczą w sztuce XIX i XX wieku.

j0000000CTB1v38_00000_BIB_003Julian Bell, Lustro świata. Nowa historia sztuki, tłum. Ewa Gorządek, Warszawa 2009, s. 226.
Ćwiczenie 2

Przeprowadźcie w klasie dyskusję na temat kontrowersyjności obrazu Ukrzyżowanie św. Piotra.

j0000000CTB1v38_00000032
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Asceza i radość życia

José de Ribera łączył w swoich dziełach dwie barokowe szkoły malarskie: hiszpańską i włoską. Z pierwszej wynikała skłonność do naturalistycznej formy i głęboka, żarliwa religijność przepojona mistyką, z drugiej – bogactwo koloru i operowanie mocnymi kontrastami światła i cienia (wpływ Caravaggia). Zgodnie z tendencjami epoki Ribera malował realistyczne obrazy o tematyce religijnej (głównie sceny pokuty lub tortur), w których przedstawiał anachoretówj0000000CTB1v38_000tp007anachoretów i męczenników. Wychudzone ciała świętych były zniekształcone przez ból, cierpienie i ascezę oraz naznaczone upływem czasu (il. 1). Zupełnie inne jest malarstwo Petera Paula Rubensa (il. 2). Flamandzki mistrz lubował się w zmysłowych, miękkich i obfitych formach ciał – charakterystycznych dla jego sztuki, postrzeganej jako apoteoza witalności i radości życia.

Siedem wieków malarstwa europejskiegoMaria Rzepińska
Maria Rzepińska Siedem wieków malarstwa europejskiego

W sztuce Rubensa wszystkie cechy barokowe występują w komplecie [...]. Jesteśmy pewni, że to artysta naprawdę wielki, a równocześnie typowy reprezentant i współtwórca baroku, tak jak Rafael jest reprezentantem renesansu. Mamy u Rubensa i dynamizm, i witalność, i emocjonalizm, i teatralność, i retorykę, i panegiryzm, i emfazęj0000000CTB1v38_000tp008emfazę, i namiętność, i gwałtowne ruchy, i grę światłocienia, i bujne kształty, i układy diagonalne, i „malarskość” koloru – słowem wszystkie elementy stylu, postawy i środków wyrazu, uznanych za charakterystyczne dla stylu barokowego. [...] Rubens był dzieckiem szczęścia. Posiadał wszystko: talent, zdrowie, urodę, sławę, powodzenie, kolejno dwie piękne, kochające żony, udane dzieci. Uznanie i podziw dla jego dzieł przetrwały wieki następne. Dopiero w naszym wieku XX estetyka sztuki Rubensa znajduje niekiedy przeciwników. Ale nawet ci, którzy Rubensa „nie lubią”, gdy staną przed jego najlepszymi płótnami, ulegają tej triumfalnej malarskości, tej wielkiej fanfarze optymizmu, nieznającej przeszkód i wahań swobodzie wypowiedzi.

j0000000CTB1v38_00000_BIB_004Maria Rzepińska, Siedem wieków malarstwa europejskiego, Wrocław 1991, s. 230.
Ćwiczenie 3

Uzasadnij stwierdzenie, że „w sztuce Rubensa wszystkie cechy barokowe występują w komplecie”.

j0000000CTB1v38_000tp007
j0000000CTB1v38_000tp008
j0000000CTB1v38_0000003U
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Wielcy i mali mistrzowie

W niderlandzkim malarstwie barokowym stosuje się nieformalny podział na wielkich mistrzów tworzących reprezentacyjne, wielkoformatowe obrazy (np. Rubens, Rembrandt, Frans Hals) i na małych mistrzów, głównie holenderskich, specjalizujących się w określonej tematyce (pejzaż, martwa natura, sceny rodzajowe, bukiety kwiatów), tworzących niewielkie obrazy przeznaczone do prywatnych wnętrz mieszczańskich.

JPOL_E3_E4_Tekstykultury
R1AemCdWCTdsl1
Vanitas – martwa natura z autoportretem Źródło: Pieter Claesz, Vanitas – martwa natura z autoportretem, ok. 1628, olej na desce, Germanisches Nationalmuseum, Norymberga, domena publiczna.
Vanitas – martwa natura z autoportretem
Pieter Claesz, Vanitas – martwa natura z autoportretem, ok. 1628, olej na desce, Germanisches Nationalmuseum, Norymberga, domena publiczna
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Vanitas to szczególna odmiana martwej natury, która najpełniej rozwinęła się w XVII‑wiecznych Niderlandach. Kompozycje tego rodzaju pod pozorem realistycznych przedstawień różnych przedmiotów, przypadkowo zestawionych ze sobą, kryły znaczenia symboliczne, treści moralizatorskie i aluzje religijne. Nadrzędną ideą tych przedstawień było nawiązanie do myśli zaczerpniętej z Wulgaty: Vanitas vanitatum, et omnia vanitas (łac. „marność nad marnościami i wszystko marność”), przypominającej o nietrwałości życia i przemijalności rzeczy materialnych. Upływ czasu i nieuchronność śmierci na obrazie holenderskiego malarza Pietera Claesza podkreślają m.in. czaszka, zegar, pusty, przewrócony szklany puchar i „milczące”, niewydobywające już żadnej muzyki skrzypce.

Ćwiczenie 4

Znajdź w internecie kilka przykładów barokowych przedstawień martwych natur i dobierz do nich odpowiednie – twoim zdaniem – cytaty z dowolnych dzieł literackich.

RdZuKEjDst3lx1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o..
j0000000CTB1v38_0000004D
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Sztuka barokowa w Polsce

JPOL_E3_E4_Tekstykultury
Ru5OqoBnnBtme11
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Tekstykultury
j0000000CTB1v38_0000004H
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 5

Wymień jak najwięcej kontrastywnych cech sztuki barokowej.

uzupełnij treść
Ćwiczenie 6

Wyjaśnij, na czym polegała teatralizacja życia i sztuki w baroku.

Ćwiczenie 7

Na przykładzie malarstwa Rubensa wymień cechy sztuki barokowej.

Ćwiczenie 8
R1dhCoYxoyEhc1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
RpCG7EOVhL4Nn1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1XWsA83rltiZ1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.