R1XRD1x1ZchHH

Bezpieczne zarządzanie danymi- poszanowanie praw autorskich

Scenariusz lekcji dla klas 7–8 szkół podstawowych

Scenariusz opracowany w ramach projektu „Działania wspierające nauczanie o cyberbezpieczeństwie”

Autorka scenariusza: Agata Arkabus, Bernardetta Czerkawska

Redakcja merytoryczna: Cyberprofilaktyka NASK (Dział Profilaktyki Cyberzagrożeń), Dział Budowania Świadomości Cyberbezpieczeństwa

Redakcja językowa, dostępność (WCAG): Diana Kania, Katarzyna Gańko, Marta Danowska

© NASK – Państwowy Instytut Badawczy
Warszawa 2023

Publikacja jest rozpowszechniana na zasadach licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne (CC BY‑NC) 4.0 Międzynarodowe

NASK – Państwowy Instytut Badawczy
ul. Kolska 12
01‑045 Warszawa

Spis treści

Warto wiedzieć – wprowadzenie do zajęć1Warto wiedzieć – wprowadzenie do zajęć

Informacje na temat zajęć2Informacje na temat zajęć

Cele ogólne powiązane z podstawą programową3Cele ogólne powiązane z podstawą programową

• Wiedza o społeczeństwie4• Wiedza o społeczeństwie

• Etyka5• Etyka

• Plastyka6• Plastyka

Cele szczegółowe powiązane z podstawą programową7Cele szczegółowe powiązane z podstawą programową

• Kompetencje kluczowe8• Kompetencje kluczowe

• Cele zajęć w języku ucznia9• Cele zajęć w języku ucznia

• Kryteria sukcesu dla ucznia/uczennicy10• Kryteria sukcesu dla ucznia/uczennicy

• Wskazówki do przeprowadzenia zajęć11• Wskazówki do przeprowadzenia zajęć

• Metody/techniki pracy11• Metody/techniki pracy

• Formy pracy12• Formy pracy

• Środki dydaktyczne13• Środki dydaktyczne

Przebieg zajęć pierwszych14Przebieg zajęć pierwszych

• Wprowadzenie15• Wprowadzenie

• Część główna16• Część główna

• Podsumowanie17• Podsumowanie

Przebieg zajęć drugich18Przebieg zajęć drugich

• Wprowadzenie19• Wprowadzenie

• Część główna20• Część główna

• Podsumowanie21• Podsumowanie

Komentarz metodyczny22Komentarz metodyczny

• Sposoby oceniania23• Sposoby oceniania

• Praca z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE)24• Praca z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE)

Bibliografia/Netografia25Bibliografia/Netografia

Internet to bogate źródło informacji, w którym można znaleźć lub udostępnić materiały w różnych formach. Najczęściej odbiorcy wiadomości sieciowych korzystają z zasobów tekstowych, filmowych, dźwiękowych.
W Internecie udostępniane są utwory posiadające dużą wartość naukową i edukacyjną, ale także służące rozrywce lub rozwijające zainteresowania i pasje. Każdy z dostępnych w sieci zasobów należy do utworów chronionych prawem autorskim. Wielu internautów często nie ma odpowiedniej wiedzy i uważa, że wszystko, co jest dostępne w Internecie, można pobrać, wykorzystać lub zmodyfikować zgodnie z własnymi potrzebami. Do łamania prawa autorskiego niejednokrotnie dochodzi podczas tworzenia nowych utworów tekstowych lub graficznych – przy wykorzystaniu zasobów cyfrowych.

Posiadanie przez dzieci i młodzież odpowiedniej wiedzy na temat prawa autorskiego i związanego z nim wykorzystania dzieł dostępnych w sieci jest niezbędne w ich rozwoju intelektualnym, edukacyjnym, a w przyszłości również zawodowym. Dostęp dzieci i młodzieży do Internetu ułatwia pozyskiwanie różnorodnych informacji w szybki i łatwy sposób. Młodzież musi mieć jednak świadomość, że nie wszystko, co znajduje się w sieci, można dobrowolnie wykorzystywać. Niepokojące w edukacji stają się działania związane z przywłaszczaniem cudzej twórczości, zwane plagiatem. W związku z rozwojem Internetu i zasobów cyfrowych dopuszczanie się plagiatu jest coraz bardziej widoczne wśród młodzieży szkolnej, ale także studentów, a nawet pracowników naukowych. Kradzież własności intelektualnej przejawia się w kopiowaniu niewielkich fragmentów materiałów lub wręcz całości utworów. Wiele osób również nie ma potrzeby wskazywania źródeł materiałów, z których korzysta, co również nie jest zgodne z zapisami prawa autorskiego.

Nauczyciele w swojej pracy zawodowej muszą więc uświadamiać dzieci i młodzież, w jaki sposób korzystać z cudzej twórczości i jakie zasoby można wykorzystywać zgodnie z prawem. Do tego typu utworów zalicza się m.in. otwarte zasoby edukacyjne oraz dzieła przypisywane do tzw. domeny publicznej. Nauczyciele każdego przedmiotu nauczania powinni przypominać swoim uczniom o zasadach prawa autorskiego, np. podczas zadawania prac do wykonania: utworów pisemnych lub graficznych, które często kierowane są też na konkursy. Nauczyciele muszą także aktualizować swoją wiedzę z zakresu prawa autorskiego, aby przekazywać przykłady działań opartych na prawidłowym wykorzystywaniu zasobów internetowych.

Wiedza o społeczeństwie

I. Społeczna natura człowieka. Uczeń:

5. podaje przykłady trudnych społecznie sytuacji, w których należy zachować się asertywnie; uzasadnia, że można zachować dystans wobec nieaprobowanych przez siebie zachowań innych ludzi lub przeciwstawić się im; przedstawia różne formy zachowań asertywnych;

III. Szkoła i edukacja. Uczeń:

3. wymienia prawa i obowiązki ucznia; rozpoznaje przypadki naruszania praw uczniów oraz pracowników szkoły; przedstawia sposoby dochodzenia praw, które zostały naruszone;

V. Nieletni wobec prawa. Uczeń:

2. przedstawia korzyści i zagrożenia wynikające z korzystania z zasobów Internetu; rozpoznaje przemoc w cyberprzestrzeni i wyjaśnia, jak należy na nią reagować;

IX. Udział obywateli w życiu publicznym – społeczeństwo obywatelskie. Uczeń:

5. uzasadnia potrzebę przestrzegania zasad etycznych w życiu publicznym; rozpoznaje przejawy ich łamania i podaje skutki takich działań;

Etyka

IV. Człowiek a świat ludzkich wytworów. Uczeń:

1. podaje przykłady ludzkich wytworów materialnych i niematerialnych oraz rozważa ich znaczenie w kontekście pytania o dobre życie;

5. podejmuje namysł nad problemem własności intelektualnej; wyjaśnia, czym jest plagiat oraz formułuje ocenę moralną dotyczącą plagiatu;

6. podaje przykłady właściwego i niewłaściwego wykorzystywania nowoczesnych technologii informacyjnych;

7. jest świadomy, że postęp cywilizacyjny dokonuje się dzięki wiedzy; wyjaśnia, dlaczego wiedza jest dobrem (wartością);

Plastyka

II. Doskonalenie umiejętności plastycznych – ekspresja twórcza przejawiająca się w działaniach indywidualnych i zespołowych. Uczeń:

2. rysuje, maluje, ilustruje zjawiska i wydarzenia realne i wyobrażone (także w korelacji z innymi przedmiotami).

III. Opanowanie podstawowych wiadomości z zakresu kultury plastycznej, jej narodowego i ogólnoludzkiego dziedzictwa kulturowego. Uczeń:

8. zna i stosuje zasady prezentacji i upowszechniania dzieł zgodnie z prawem i etyką.

Uczeń:

• rozumie zjawisko plagiatu;

• zna konsekwencje łamania praw autorskich i kradzieży własności intelektualnej;

• zna i wykorzystuje licencje Creative Commons;

• jest świadomy społecznych i etycznych konsekwencji kradzieży intelektualnej;

• wyszukuje w dostępnych źródłach informacji potrzebne wiadomości;

• doskonali pracę samokształceniową;

• wykorzystuje dzieła artystów do rozwoju własnej twórczości plastycznej.

Kompetencje kluczowe

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje językowe;

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie uczenia się;

• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele zajęć w języku ucznia

1. Wyjaśnię na przykładach, na czym polegają plagiat i piractwo internetowe.

2. Przeprowadzę badanie ankietowe na temat sposobów korzystania przez uczniów z zasobów internetowych, a wnioski zaprezentuję w czasie dyskusji w klasie.

Kryteria sukcesu dla ucznia/uczennicy

1. Potrafię wyjaśnić dwa skutki plagiatu.

2. Umiem wyjaśnić na przykładzie własnej pracy, na czym polega wykorzystanie licencji Creative Commons.

3. Potrafię podać dwa wnioski z przeprowadzonych przeze mnie badań ankietowych.

4. W czasie dyskusji na temat plagiatu potrafię uzasadnić i zaprezentować swoją opinię w oparciu o wnioski z badań.

Wskazówki do przeprowadzenia zajęć

• Zajęcia zachęcają uczniów do przeprowadzenia badań w swojej społeczności szkolnej i wyciągania wniosków.

• ROZSZERZENIE:

  - Uzyskane wyniki można zaprezentować w szkole, wykorzystując np. prezentację w canva.com lub app.genial.ly.

  - Na kolejnej lekcji można zaprosić uczniów do nakręcenia filmu/spotu społecznego dla kolegów i koleżanek na temat plagiatu i zasad korzystania z zasobów Internetu z poszanowaniem praw autorskich. Film można nakręcić smartfonem i poprosić uczniów o jego edycję.

  - Pracę plastyczną z wykorzystaniem grafiki Jerzego Karszniewicza uczniowie mogą wykonać na piZap – darmowy edytor zdjęć online – zabawny edytor efektów fotograficznych

Metody/techniki pracy

• praca z filmem;

• pogadanka;

• dyskusja;

• metoda problemowa – planowanie i przeprowadzenie badania;

• metoda praktyczna;

• rutyny krytycznego myślenia: POMYŚL – PRZEDYSKUTUJ Z KOLEGĄ – PODZIEL SIĘ, POMYŚL – ZASTANÓW SIĘ – ZBADAJ oraz KRĄG PUNKTÓW WIDZENIA

Formy pracy

• indywidualna;

• grupowa (pary, trójki).

Środki dydaktyczne

• karteczki samoprzylepne;

• film „CB PG prawa autorskie”;

• karta pracy „Krajobraz”;

• karta pracy „Rutyna myślenia krytycznego: POMYŚL – ZASTANÓW SIĘ – ZBADAJ”;

• karta pracy „Kwestionariusz badania opinii publicznej”;

  RXwqSHnyffjmB

  Pobierz załącznik

• przybory do pisania;

• komputer z dostępem do Internetu, ekran;

• przybory plastyczne (kredki, ołówki, mazaki);

• materiał „Plagiat – czyn zabroniony”;

  R1Qgo7I1Gkbeo

  Pobierz załącznik

• infografika „Prawa autorskie – co to takiego”; -

  R1cABDQgvTCk3

  U góry, na środku, znajduje się logo projektu Cyberlekcje 3.0 oraz tytuł infografiki: Prawa autorskie‑co to takiego? Po prawej stronie widnieje kombinacja graficzna. Składają się na nią: kartka z zagiętym górnym prawym rogiem oraz litera ,,c'' w okręgu‑symbol praw autorskich. Na środku strony, po prawej stronie, znajduje się znak ,,paragraf'' a pod nim teczka z symbolem praw autorskim ( literą ,,c'' w okręgu), z której, znajdująca się nad nią, dłoń wyjmuje kartkę - być może dokument. Na dole, również z prawej strony, widoczna jest waga szalkowa.

  

• infografika „Prawa autorskie – jak korzystać”;

  RhGuDp1SF2GDB

  U góry, na środku, znajduje się logo projektu Cyberlekcje 3.0 oraz tytuł infografiki - Jak korzystać z prawa autorskiego? Po prawej stronie umieszczona jest kombinacja graficzna złożona z lupy, kartki z zagiętym prawym górrnym rogiem, symbolu ,,c'' w okręgu oznaczającego prawa autorskie. Za nimi znajduje się tarcza z widniejącą na niej kłódką. Poniżej, po lewej stronie przy napisie ,,Co mi wolno?'' znajduje się emotikon z sercami zamiast oczu i uśmiechem.

  

• infografika „Piractwo komputerowe”

  R13gqZTt3lPhu

  U góry, na środku, znajduje się logo projektu Cyberlekcje 3.0 oraz tytuł infografiki -Piractwo komputerowe. Po prawej stronie umieszczony jest komputer‑laptop. Nad nim znajduje się koperta, z ktorej wystuwa się kartka z obrazkie czaszki.

  

Wprowadzenie

Nauczyciel wita uczniów i wprowadza ich w tematykę zajęć: „Dzisiejsza lekcja będzie trochę tajemnicza, trochę «podejrzana». Dlaczego? Ponieważ dotyczy kradzieży i łamania prawa”.

Nauczyciel rozdaje uczniom samoprzylepne karteczki, a na tablicy wyświetla/zapisuje pytania:

• Z czym kojarzysz kradzież?

• Co według Ciebie jest kradzieżą?

• Czy doświadczyłeś/-aś sytuacji związanej z kradzieżą?

Uczniowie pracują w parach, a po zakończeniu pracy przypinają na tablicy w rzędzie wypełnione karty pracy. Dzięki takiemu rozmieszczeniu nauczyciel może swobodnie odnieść się do jednej grupy odpowiedzi, potem do kolejnych.

Część główna

1. Nauczyciel grupuje odpowiedzi w sposób, który ułatwi mu skomentowanie opinii uczniów. Skupia ich uwagę szczególnie na kradzieży zasobów internetowych (np. tekstów, grafik).

2. Nauczyciel prosi uczniów, aby zdefiniowali, czym są prawa autorskie. Rutyna myślenia krytycznego: POMYŚL – PRZEDYSKUTUJ Z KOLEGĄ – PODZIEL SIĘ. Nauczyciel zaprasza do pracy indywidualnej. Prosi uczniów, by wynotowali sobie odpowiedzi na pytania: Co to są prawa autorskie? Kiedy są łamane?

Następnie łączy obecnych w pary i prosi o przedyskutowanie swoich poglądów. Pomocne mogą być materiał „Plagiat – czyn zabroniony” oraz infografika „Prawa autorskie – co to takiego”. Na koniec, na forum klasy, zaprasza do podzielenia się swoimi definicjami i spostrzeżeniami.

Nauczyciel zwraca uwagę, by pojawiły się wyjaśnienia takich pojęć jak: własność intelektualna, plagiat i piractwo internetowe.

3. Rutyna myślenia krytycznego: POMYŚL – ZASTANÓW SIĘ – ZBADAJ. Nauczyciel pyta uczniów: Jak myślicie, czy młodziezy w Waszym wieku zdarza się łamać prawa autorskie? Czy uczniowie i uczennice dopuszczają się plagiatu? Jeśli tak, jak powszechne jest to zjawisko? Nauczyciel zachęca uczniów do zaplanowania badania opinii rówieśników na ten temat.

Praca indywidualna: Karta pracy „Rutyna myślenia: POMYŚL – ZASTANÓW SIĘ – ZBADAJ”

4. Nauczyciel prosi uczniów, by dobrali się w trójki, w których na następną lekcję przeprowadzą badanie na grupie minimum 10 osób z innych klas.

Prosi, by w trójkach młodzież opowiedziała sobie o swoich przemyśleniach zapisanych na Karcie pracy „Rutyna myślenia: POMYŚL – ZASTANÓW SIĘ – ZBADAJ”. Następnie prosi o dyskusję o tematach, o które warto zapytać rówieśników.

Nauczyciel każdemu zespołowi badawczemu rozdaje kwestionariusz badania i prosi o dopisanie swojej propozycji zagadnienia do badania.

Nauczyciel prosi zespoły o zaplanowanie badania: Kiedy? Kto? Kogo będzie pytał? Warto podpowiedzieć, by jeden z zespołów zapytał o zdanie nauczycieli.

Podsumowanie

• Najważniejsze dla mnie było….

• Zainspirowało mnie….

• Jestem ciekawy/-a…

Wprowadzenie

Nauczyciel pyta o wrażenia uczniów z badania. Zachęca do swobodnych wypowiedzi: Co się udało? Co ich zaskoczyło? Czy były jakieś trudności? Jak sobie z nimi poradzili?

Prezentacja wyników badań – nauczyciel łączy trójki badawcze po dwie (szóstki), w których uczniowie omawiają swoje badania. Następnie na forum nauczyciel zadaje ogólne pytania: Ilu uczniów udało nam się zbadać? Czy i w jakim celu uczniowie wykorzystują zasoby internetowe? W jakim celu najczęściej? Z jakich stron korzystają? Czy umieszczają tę informację w swoich pracach/na stronach itp.? Co myślą respondenci o przestrzeganiu praw autorskich przez młode osoby? Jakie inne wypowiedzi się pojawiły?

Ważne: badanie to jest tylko pretekstem do pogłębienia świadomości uczniów, nie musi to być precyzyjne badanie.

Część główna

1. Dyskusja z wykorzystaniem rutyny krytycznego myślenia KRĄG PUNKTÓW WIDZENIA – nauczyciel prosi uczniów o wymienienie osób, których dotyczy korzystanie z zasobów Internetu i łamanie praw autorskich. Powinny pojawić się takie osoby jak: uczniowie, nauczyciele, autorzy, twórcy. Nauczyciel dzieli klasę na pół i zachęca uczniów, by korzystając z wniosków ze swoich badań, przedstawili opinię na temat dyskusji z wybranej przez siebie perspektywy i wypowiedzieli się wg schematu (schemat warto wyświetlić lub zapisać):

·        KROK 1. – Myślę z perspektywy…

·        KROK 2. – Sądzę, żę…

·        KROK 3. – Z tej perspektywy mam następujące pytania/wnioski/ refleksje…

Na koniec nauczyciel pyta uczniów: czego uczy was ta dyskusja? Co z niej zabieracie?

2. Praca z filmem – po zakończeniu dyskusji nauczyciel pyta uczniów, jak zadbać o przestrzeganie praw własności intelektualnej. Podsumowaniem dyskusji jest film „CB PG prawa autorskie.”

3. Nauczyciel objaśnia zasady korzystania z wolnych licencji. Prezentuje stronę Creative Commons Polska www.creativecommons.pl oraz zakładkę „Wybierz licencję dla swojego utworu.” Pokazuje także zasoby, które udostępniają utwory na wolnych licencjach. Uczniowie wspólnie z nauczycielem próbują korzystać z narzędzia.

4. Nauczyciel rozdaje uczniom karty pracy „Licencje CC”, na których widnieją symbole licencji oraz tekst omawiający ich zasady. Zadaniem ucznia jest połączenie elementów. Na karcie, oprócz symboli CC, można również umieścić symbol domeny publicznej.

5. Nauczyciel objaśnia zasady korzystania z domeny publicznej. Wskazuje, gdzie można wyszukać dostępne w niej utwory. Przedstawia infografiki „Prawo autorskie – co to takiego”, „Jak korzystać z prawa autorskiego?” oraz „Piractwo komputerowe”, które podsumowują treści omówione podczas zajęć.

Podsumowanie

Nauczyciel prezentuje uczniom grafikę Jerzego Karszniewicza (1904–1945) „Krajobraz z drzewami” z zasobów biblioteki cyfrowej Polona. Nawiązuje do możliwości tworzenia nowego utworu na podstawie powyższej grafiki. Następnie uczniowie otrzymują kartę pracy „Krajobraz”, na której widnieje grafika pobrana z witryny Polony. Przy wykorzystaniu dowolnych przyborów plastycznych (kredki, mazaki, ołówki, cienkopisy) uczniowie dokonują własnej interpretacji ilustracji (np. kolorują, dorysowują elementy).

Na koniec zajęć nauczyciel zaprasza uczniów do refleksji: dlaczego powinniśmy się uczyć o przestrzeganiu praw autorskich? Zachęca uczniów do swobodnych wypowiedzi, prosi zwłaszcza osoby, które nie zabierały dotąd głosu na forum klasy.

Sposoby oceniania

• ćwiczenia pisemne wykonywane podczas lekcji;

• aktywność podczas lekcji;

• odpowiedzi na pytania;

• zadania wykonywane podczas lekcji;

• udział w zadaniach grupowych.

Praca z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE)

Prace uczniów uzdolnionych plastycznie można wykorzystać na potrzeby stworzenia wystaw tematycznych.

Należy zadbać, aby w trójkach badawczych młodzież podzieliła się zadaniami wg swoich predyspozycji, tak żeby osoby ze zróżnicowanymi potrzebami otrzymały zadania możliwe do realizacji.

• Bezpieczny Miesiąc – Kampania ECSM (bezpiecznymiesiac.pl): baza wiedzy [online, dostęp z dn. 28.06.2023].

• „Czym jest plagiat i jakie są jego konsekwencje?” [online, dostęp z dn. 28.06.2023].

• Legalna Kultura [online, dostęp z dn. 28.06.2023].

• „Skąd czerpiemy wiedzę o świecie?”: infografika NASK [online, dostęp z dn. 28.06.2023].

• Wrońska A., Lew‑Starowicz R., Rywczyńska A. (2019) „Edukacja – relacja – zabawa. Wieloaspektowość internetu w wymiarze bezpieczeństwa dzieci i młodzieży”, Warszawa: Wydawnictwo FRSE [online, dostęp z dn. 28.06.2023].