Dlaczego Ziemię nazywa się „Błękitną planetą”? Bo z kosmosu widać głównie wody mórz i oceanów. Ponad 70% powierzchni kuli ziemskiej pokrywa woda. Jak ważna jest woda dla Ziemi i dla jej mieszkańców?
Już wiesz
że w przyrodzie ma miejsce obieg wody między atmosferą, lądem, wodami powierzchniowymi i podziemnymi;
że życie powstało w wodzie;
jakie rozróżniamy rodzaje wód powierzchniowych.
Nauczysz się
wskazywać na mapie oceany;
wyjaśniać, co to jest morze;
omawiać zjawisko przypływu i odpływu.
iJeyKrngEh_d5e202
1. Oceany kuli ziemskiej
Wydaje się, że rzeki i jeziora zawierają dużo wody, ale to niewielka część tego, co znajdziemy w oceanach. Zaledwie 3,5% wody na Ziemi to woda słodka (lodowce, wody powierzchniowe i podziemne na lądach). Reszta to słone wody mórzmorzemórz i oceanów. Wszystkie oceanyoceanoceany łączą się ze sobą, stanowiąc ogromną połać wody nazywaną oceanem światowym albo wszechoceanemwszechoceanwszechoceanem. Oceanem nazywamy rozległy obszar pokryty słoną wodą, częściowo odgraniczony od innych wód. Granice między oceanami biegną wzdłuż kontynentów, archipelagówarchipelagarchipelagów lub są umowne (np. biegną w miejscach, gdzie występują znaczne różnice w temperaturze i zasoleniu wody). Najczęściej wszechocean dzielimy na 4 oceany.
Ocean Spokojny, zwany także Pacyfikiem, jest największy – jego powierzchnia stanowi niemal połowę wszystkich słonych wód kuli ziemskiej. Oblewa wschodnie wybrzeża Azji i Australii, zachodnie brzegi obu Ameryk, a od południa ogranicza go Antarktyda.
Ocean Atlantycki leży między zachodnimi brzegami Europy i Afryki oraz wschodnimi wybrzeżami obu Ameryk.
Ocean Indyjski jest położony między wschodnią Afryką, południową Azją i zachodnią Australią oraz Antarktydą.
Ocean Arktyczny leży wokół bieguna północnego, a mieści się między północnymi brzegami Azji, Europy i Ameryki Północnej. Ma silnie rozwiniętą linię brzegową z licznymi zatokami.
Oceany na Ziemi
Ocean Spokojny
Ocean Atlantycki
Ocean Indyjski
Ocean Arktyczny
Powierzchnia ( mln kmIndeks górny 22)
179
92
76
14
Średnia głębokość (km)
4
3
4
1
Największa głębokość (km)
11
9
7
5
R17TzaqeuIylq1
RuFlR5Vv2XyeW1
RVazNxC6CAjon1
RGEwSCcTzBAMg1
Ważne!
Część uczonych wyróżnia jeszcze piąty ocean – Ocean Południowy (Antarktyczny). Ma on otaczać Antarktydę i sięgać równoleżnika 60°S. Wyróżnia się go ze względu na temperaturę wody – niższą niż sąsiadujących oceanów. Różnica ta jest wynikiem silnych prądów morskich, które zapobiegają mieszaniu się wód ciepłych i zimnych. Wydzielenie Oceanu Południowego zostało zatwierdzone przez Międzynarodową Organizację Hydrograficzną.
iJeyKrngEh_d5e265
2. Morza
Niektóre fragmenty oceanów różnią się pod względem właściwości fizycznych, chemicznych lub biologicznych od sąsiadujących z nimi wód. Obszary te nazywamy morzami. Są one przynajmniej częściowo odgrodzone brzegami kontynentów, archipelagami wysp, półwyspami albo podwodnymi wzniesieniami dna. Fragment morza otoczony lądem z trzech stron nazywany jest zatokązatokazatoką.
Polska ma dostęp do jednego morza – Morza Bałtyckiego, który jest częścią Oceanu Atlantyckiego. Morze to jest ze wszystkich stron otoczone lądem i tylko poprzez kilka cieśnincieśninacieśnin łączy się z Morzem Północnym. Bałtyk jest płytszy od większości innych mórz i znacznie mniej zasolony.
RkjW24ksukCVI1
Polecenie 1
Wskaż na mapie świata co najmniej po 3 morza na każdym oceanie. Oceń, czy zawsze da się wskazać, do którego oceanu należy dane morze.
Ciekawostka
Niektóre duże i słone jeziora nazywane są morzami ze względu na swoje rozmiary. Nie mają bezpośredniego kontaktu z wszechoceanem – dlatego faktycznie są jeziorami. Przykładami takich jezior są Morze Kaspijskie oraz Morze Martwe.
Ważne!
Granica morska ma ogromne znaczenie dla gospodarki nadmorskiego kraju. Sąsiedztwo morza umożliwia korzystanie z transportu morskiego, pozwala na połowy ryb i innych organizmów wodnych oraz daje prawo do wydobywania bogactw mineralnych leżących pod jego dnem.
iJeyKrngEh_d5e320
3. Pływy
Woda wszechoceanu jest w ciągłym ruchu. PływypływyPływy to regularne i naprzemiennie występujące wznoszenie (przypływ) i opadanie (odpływ) poziomu wody w morzach i oceanach. Pływy powstają głównie wskutek sił przyciągania Księżyca. W efekcie na obszarach morza leżących w danej chwili bliżej Księżyca oraz po przeciwnej stronie kuli ziemskiej woda się wznosi, czyli następuje przypływ, a w pozostałych częściach opada, czyli obserwowany jest odpływ. Obrót Ziemi dookoła własnej osi powoduje, że zjawiska przypływów i odpływów powtarzają się naprzemiennie co mniej więcej 12,5 godziny. Można więc wyliczyć czas przypływu i odpływu w danym miejscu, co jest bardzo ważne na przykład w miastach portowych.
R1GGdCwCHfJeD1
Ciekawostka
W wyniku podwodnych trzęsień dna oceanicznego, wybuchu podwodnych wulkanów, osunięć dna lub upadku wielkich meteorytów na powierzchni oceanu może powstać fala nazywana tsunami. Z daleka od lądu jest niemal niewidoczna, jednak przy brzegu wysokość takiej fali może osiągnąć kilka lub nawet kilkanaście metrów i spowodować ogromne zniszczenia.
Ciekawostka
Różnica między poziomem morza w trakcie odpływu i przypływu w niektórych miejscach świata osiąga nawet kilkanaście metrów. Nie możemy jednak takiego zjawiska obserwować na Bałtyku, gdzie wielkość pływów waha się od zaledwie jednego do kilku centymetrów.
Raf6Sh9fWgwOx1
iJeyKrngEh_d5e372
Podsumowanie
Większość powierzchni kuli ziemskiej pokrywa wszechocean.
Obecnie wyróżnia się 4 oceany: Ocean Spokojny, Ocean Atlantycki, Ocean Indyjski i Ocean Arktyczny.
Niektóre fragmenty oceanów, oddzielone na przykład cieśninami, wyspami, nazywamy morzami.
Poziom wody w morzach i oceanach ulega cyklicznym zmianom nazywanym pływami.
Praca domowa
Polecenie 2.1
Korzystając z map świata, zaplanuj trasę podróży morskiej z polskiego wybrzeża na: Ocean Spokojny, Ocean Indyjski i Ocean Arktyczny. Wypisz nazwy wszystkich mórz i oceanów, które musisz przepłynąć, aby znaleźć się na każdym z tych oceanów.
grupa wysp położonych blisko siebie, najczęściej zbudowanych z podobnych skał
cieśnina
cieśnina
zwężenie obszaru wodnego łączące dwa oceany, morza lub jeziora; rozdziela dwa lądy
morze
morze
naturalna część oceanu oddzielona od otaczających ją wód brzegami lądów, wyspami, półwyspami albo w inny sposób powodujący, że wody tego morza różnią się od sąsiednich
ocean
ocean
część wszechoceanu ograniczona przez sąsiadujące kontynenty, wyspy i ich archipelagi lub wydzielone z powodu róznic w zasoleniu i temperaturze wody
pływy
pływy
cykliczne zmiany poziomu wody w morzu lub oceanie; podniesienie poziomu nazywamy przypływem, a obniżenie – odpływem
rów oceaniczny
rów oceaniczny
podłużne, wąskie i długie zagłębienie dna oceanu poniżej 6000 m poniżej poziomu morza
wszechocean
wszechocean
ogół wód pokrywających kulę ziemską (poza wodami śródlądowymi) składający się z oceanów i mórz; oceany i morza wszechoceanu są połączone ze sobą
zatoka
zatoka
część większego obszaru wodnego (oceanu, morza, jeziora) otoczona z trzech stron lądem
iJeyKrngEh_d5e601
Zadania
Ćwiczenie 1
R1FsJhXYAE3la1
Ćwiczenie 2
R1UKPtbh96sMN1
Ćwiczenie 3
R6Ug7wkoMN3gz1
Ćwiczenie 4
R3V8IzYVN8xqi1
Ćwiczenie 5
RFJc6bTibAzWq1
Ćwiczenie 6
RYMtw6xL7i4WV1
zadanie interaktywne
zadanie interaktywne
Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących mórz.
Prawda
Fałsz
Wszystkie morza łączą się ze sobą, tworząc Wszechocean.
□
□
Morza to fragmenty oceanów częściowo odgrodzone brzegami kontynentów.
□
□
Duże słone jeziora są nazywane morzami.
□
□
Przesmyk wody łączący dwa morza nazywamy zatoką.
□
□
Sąsiedztwo morza jest korzystne dla gospodarki nadmorskiego kraju.
□
□
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.