Dlaczego Ziemię nazywa się „Błękitną planetą”? Bo z kosmosu widać głównie wody mórz i oceanów. Ponad 70% powierzchni kuli ziemskiej pokrywa woda. Jak ważna jest woda dla Ziemi i dla jej mieszkańców?

Już wiesz
  • że w przyrodzie ma miejsce obieg wody między atmosferą, lądem, wodami powierzchniowymi i podziemnymi;

  • że życie powstało w wodzie;

  • jakie rozróżniamy rodzaje wód powierzchniowych.

Nauczysz się
  • wskazywać na mapie oceany;

  • wyjaśniać, co to jest morze;

  • omawiać zjawisko przypływu i odpływu.

iJeyKrngEh_d5e202

1. Oceany kuli ziemskiej

Wydaje się, że rzeki i jeziora zawierają dużo wody, ale to niewielka część tego, co znajdziemy w oceanach. Zaledwie 3,5% wody na Ziemi to woda słodka (lodowce, wody powierzchniowe i podziemne na lądach). Reszta to słone wody mórzmorzemórz i oceanów. Wszystkie oceanyoceanoceany łączą się ze sobą, stanowiąc ogromną połać wody nazywaną oceanem światowym albo wszechoceanemwszechoceanwszechoceanem.
Oceanem nazywamy rozległy obszar pokryty słoną wodą, częściowo odgraniczony od innych wód. Granice między oceanami biegną wzdłuż kontynentów, archipelagówarchipelagarchipelagów lub są umowne (np. biegną w miejscach, gdzie występują znaczne różnice w temperaturze i zasoleniu wody). Najczęściej wszechocean dzielimy na 4 oceany.

  • Ocean Spokojny, zwany także Pacyfikiem, jest największy – jego powierzchnia stanowi niemal połowę wszystkich słonych wód kuli ziemskiej. Oblewa wschodnie wybrzeża Azji i Australii, zachodnie brzegi obu Ameryk, a od południa ogranicza go Antarktyda.

  • Ocean Atlantycki leży między zachodnimi brzegami Europy i Afryki oraz wschodnimi wybrzeżami obu Ameryk.

  • Ocean Indyjski jest położony między wschodnią Afryką, południową Azją i zachodnią Australią oraz Antarktydą.

  • Ocean Arktyczny leży wokół bieguna północnego, a mieści się między północnymi brzegami Azji, Europy i Ameryki Północnej. Ma silnie rozwiniętą linię brzegową z licznymi zatokami.

Oceany na Ziemi

Ocean Spokojny

Ocean Atlantycki

Ocean Indyjski

Ocean Arktyczny

Powierzchnia ( mln kmIndeks górny 2)

 179

92

76

14

Średnia głębokość (km)

4

3

4

1

Największa głębokość (km)

11

9

7

5

Ważne!

Część uczonych wyróżnia jeszcze piąty ocean – Ocean Południowy (Antarktyczny). Ma on otaczać Antarktydę i sięgać równoleżnika 60°S. Wyróżnia się go ze względu na temperaturę wody – niższą niż sąsiadujących oceanów. Różnica ta jest wynikiem silnych prądów morskich, które zapobiegają mieszaniu się wód ciepłych i zimnych.
Wydzielenie Oceanu Południowego zostało zatwierdzone przez Międzynarodową Organizację Hydrograficzną.

iJeyKrngEh_d5e265

2. Morza

Niektóre fragmenty oceanów różnią się pod względem właściwości fizycznych, chemicznych lub biologicznych od sąsiadujących z nimi wód. Obszary te nazywamy morzami. Są one przynajmniej częściowo odgrodzone brzegami kontynentów, archipelagami wysp, półwyspami albo podwodnymi wzniesieniami dna. Fragment morza otoczony lądem z trzech stron nazywany jest zatokązatokazatoką.

Polska ma dostęp do jednego morza – Morza Bałtyckiego, który jest częścią Oceanu Atlantyckiego. Morze to jest ze wszystkich stron otoczone lądem i tylko poprzez kilka cieśnincieśninacieśnin łączy się z Morzem Północnym. Bałtyk jest płytszy od większości innych mórz i znacznie mniej zasolony.

RkjW24ksukCVI1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 1

Wskaż na mapie świata co najmniej po 3 morza na każdym oceanie. Oceń, czy zawsze da się wskazać, do którego oceanu należy dane morze.

Ciekawostka

Niektóre duże i słone jeziora nazywane są morzami ze względu na swoje rozmiary. Nie mają bezpośredniego kontaktu z wszechoceanem – dlatego faktycznie są jeziorami. Przykładami takich jezior są Morze Kaspijskie oraz Morze Martwe.

Ważne!

Granica morska ma ogromne znaczenie dla gospodarki nadmorskiego kraju. Sąsiedztwo morza umożliwia korzystanie z transportu morskiego, pozwala na połowy ryb i innych organizmów wodnych oraz daje prawo do wydobywania bogactw mineralnych leżących pod jego dnem.

iJeyKrngEh_d5e320

3. Pływy

Woda wszechoceanu jest w ciągłym ruchu. PływypływyPływy to regularne i naprzemiennie występujące wznoszenie (przypływ) i opadanie (odpływ) poziomu wody w morzach i oceanach. Pływy powstają głównie wskutek sił przyciągania Księżyca. W efekcie na obszarach morza leżących w danej chwili bliżej Księżyca oraz po przeciwnej stronie kuli ziemskiej woda się wznosi, czyli następuje przypływ, a w pozostałych częściach opada, czyli obserwowany jest odpływ. Obrót Ziemi dookoła własnej osi powoduje, że zjawiska przypływów i odpływów powtarzają się naprzemiennie co mniej więcej 12,5 godziny. Można więc wyliczyć czas przypływu i odpływu w danym miejscu, co jest bardzo ważne na przykład w miastach portowych.

R1GGdCwCHfJeD1
Uproszczony model występowania na Ziemi przypływów i odpływów. Liczby oznaczają godziny
Ciekawostka

W wyniku podwodnych trzęsień dna oceanicznego, wybuchu podwodnych wulkanów, osunięć dna lub upadku wielkich meteorytów na powierzchni oceanu może powstać fala nazywana tsunami. Z daleka od lądu jest niemal niewidoczna, jednak przy brzegu wysokość takiej fali może osiągnąć kilka lub nawet kilkanaście metrów i spowodować ogromne zniszczenia.

Ciekawostka

Różnica między poziomem morza w trakcie odpływu i przypływu w niektórych miejscach świata osiąga nawet kilkanaście metrów. Nie możemy jednak takiego zjawiska obserwować na Bałtyku, gdzie wielkość pływów waha się od zaledwie jednego do kilku centymetrów.

Raf6Sh9fWgwOx1
Różnica w wyglądzie tego samego fragmentu brytyjskiego wybrzeża w czasie przypływu i odpływu
iJeyKrngEh_d5e372

Podsumowanie

  • Większość powierzchni kuli ziemskiej pokrywa wszechocean.

  • Obecnie wyróżnia się 4 oceany: Ocean Spokojny, Ocean Atlantycki, Ocean Indyjski i Ocean Arktyczny.

  • Niektóre fragmenty oceanów, oddzielone na przykład cieśninami, wyspami, nazywamy morzami.

  • Poziom wody w morzach i oceanach ulega cyklicznym zmianom nazywanym pływami.

Praca domowa
Polecenie 2.1

Korzystając z map świata, zaplanuj trasę podróży morskiej z polskiego wybrzeża na: Ocean Spokojny, Ocean Indyjski i Ocean Arktyczny. Wypisz nazwy wszystkich mórz i oceanów, które musisz przepłynąć, aby znaleźć się na każdym z tych oceanów.

Zobacz także

Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:
Z biegiem rzeki
Nad jeziorem
Rok w jeziorze
Jak dopłynąć do Ameryki?

iJeyKrngEh_d5e447

Słowniczek

archipelag
archipelag

grupa wysp położonych blisko siebie, najczęściej zbudowanych z podobnych skał

cieśnina
cieśnina

zwężenie obszaru wodnego łączące dwa oceany, morza lub jeziora; rozdziela dwa lądy

morze
morze

naturalna część oceanu oddzielona od otaczających ją wód brzegami lądów, wyspami, półwyspami albo w inny sposób powodujący, że wody tego morza różnią się od sąsiednich

ocean
ocean

część wszechoceanu ograniczona przez sąsiadujące kontynenty, wyspy i ich archipelagi lub wydzielone z powodu róznic w zasoleniu i temperaturze wody

pływy
pływy

cykliczne zmiany poziomu wody w morzu lub oceanie; podniesienie poziomu nazywamy przypływem, a obniżenie – odpływem

rów oceaniczny
rów oceaniczny

podłużne, wąskie i długie zagłębienie dna oceanu poniżej 6000 m poniżej poziomu morza

wszechocean
wszechocean

ogół wód pokrywających kulę ziemską (poza wodami śródlądowymi) składający się z oceanów i mórz; oceany i morza wszechoceanu są połączone ze sobą

zatoka
zatoka

część większego obszaru wodnego (oceanu, morza, jeziora) otoczona z trzech stron lądem

iJeyKrngEh_d5e601

Zadania

Ćwiczenie 1
R1FsJhXYAE3la1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1UKPtbh96sMN1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R6Ug7wkoMN3gz1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R3V8IzYVN8xqi1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RFJc6bTibAzWq1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RYMtw6xL7i4WV1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl >, licencja: CC BY 3.0.