Brzydota jako kategoria estetyczna – współczesność

1. Cele lekcji

a) Wiadomości

1. Uczeń przyswaja pojęcia związane z historią sztuki i literatury: abstrakcjonizm, surrealizm, pop‑art., kubizm.

2. Uczeń przyswaja wiadomości z nauki o języku: eufemizm, kolokwializm.

b) Umiejętności

1. Uczeń konstruuje definicje, dostrzega różnice między kierunkami.

2. Uczeń odczytuje symbolikę słowa i obrazu.

3. Uczeń interpretuje wiersze i obrazy.

4. Uczeń rozróżnia wizualne i poetyckie środki wyrazu

2. Metoda i forma pracy

Stosujemy intuicyjną i emocjonalną interpretację wiersza. Nie szukamy jednej interpretacji, a stawiamy na różnorodność hipotez interpretacyjnych.

3. Środki dydaktyczne

1. Prezentacja obrazów i ich skrótowych komentarzy: Płonąca żyrafa Salvadora. Dali’ego, Suprematyzm Kazimierza Malewicza, Kompozycja Wasyla Kandinskiego, Andiego Warhola Campbells

2. Wiersze: Płonąca żyrafa i Czyści S. Grochowiaka, A. Bursy Nauka chodzenia

4. Przebieg lekcji

Uczniowie oglądają wyświetlony na slajdzie obraz Płonąca żyrafa. Nie mają natomiast przed oczami tekstu wiersza pod tym samym tytułem. Wiersz będzie czytany głośno dwa razy i uczniowie podczas jego lektury wypisują wszystkie słowa, określenia, które przyjdą im do głowy. Mogą to być słowa z wiersza, elementy pochodzące z obrazu, swobodne skojarzenia. Następnie uczniowie próbują uporządkować to co wynotowali pod względem jakichś kategorii: postacie z obrazu, człowiek – ludzkość, żyrafa, mięso, ogień, trudne do przyporządkowania itp. Prowadzący zapisuje na tablicy określenia w formie diagramu np.:

Jakie określenia dominują? Jakimi wizjami nasycony jest wiersz?

Uczniowie w skali od 1 do 5 mierzą stopień brzydoty: 1 – najmniej budzące uczucia negatywne, 5 – najbardziej budzące uczucia negatywne. Jest to praca z tekstem. Po wykonaniu zadania porównujemy wyniki. Jak różnie działa na nas słowo poetyckie? Czy wiersz jest równie surrealistyczny jak obraz (wykorzystaj hasła ze slajdu)? Czy można powiedzieć, że obraz jest piękny? Jakie wrażenia estetyczne wywołuje wiersz? Prowadzący zadaje pytanie/a odrobinę prowokacyjne. Czy poeta myśli o nas jako o mięsie? Jako podsumowanie rozmowy o wierszu uczniowie piszą dokończenie cytatu: Tak to jest coś... oraz komentarz do twierdzenia Simonidesa z Kos: Poezja jest mówiącym malarstwem, obraz niemym poematem.

Przedstawiamy przykładowe obrazy sztuki współczesnej. Pierwszy slajd jest ogólnym omówieniem tendencji w sztuce XX w. Do kolejnych obrazów dołączone są założenia kierunków. Przed ich wyświetleniem uczniowie na podstawie samych obrazów i posiadanej wiedzy próbują uchwycić cechy charakterystyczne danego kierunku. Jak odnoszą się one do tradycji, natury, rzeczywistości? Skąd sztuka czerpie swoje wzory? Czy w świetle kanonu klasycznego piękna przedstawione obrazy byłyby sztuką? Na slajdzie trzecim widnieje obraz Imperium światła. Na pierwszy rzut oka obraz jest pejzażem, budzi jednak niepokój. Gdzie tkwi tego przyczyna? Co jest surrealistyczne w tym obrazie?

Kolejnym przykładem wykorzystywania brzydoty, a dokładniej słów brutalnych i dosadnych, jest wiersz A. Bursy Nauka chodzenia. Uczniowie przeczytawszy tekst, wynotowują pytania jakie nasuwają im się na myśl. Są to pytania ściśle związane z wierszem, a także pytania nawiązujące do problemów stawianych przez poetę, np.: Czy zawsze warto się dostosowywać do większości? Dlaczego poeta posłuchał rady łajdaków? Co poeta rozumie przez czołganie się? Czy stanie na dwóch nogach jest bohaterstwem? Z czym jest większy problem z prawem ciążenia, czy z pełzaniem z tyłkiem anielsko‑głupio wypiętym w górę? itd. Po odczytaniu pytań, uczniowie mogą odpowiedzieć na kilka z nich. Następne należy zamienić wulgaryzmy i kolokwializmy na wyrazy neutralne lub eufemizmy. Jaki to daje efekt? Czy wiersz wciąż ma ten sam wyraz? Który jest lepszy?

Ostatnim wierszem z kręgu poezji turpistycznej jest wiersz Czyści S. Grochowiaka 5. Jego przesłanie jest wnioskiem końcowym naszej lekcji. Dlaczego poeci zerwali z kanonem klasycznego piękna? Czy chcieli uzyskać efekt szoku? Przyciągnąć czytelników z niezdrową ciekawością rzeczy brutalnych? Prowadzący wprowadza termin turpizm. Uczniowie sami starają się ułożyć jego definicję. Jest to dobry przyczynek do dyskusji na temat współczesności, w którym panuje kicz i kult „piękna”.

5. Bibliografia

1. Bortnowski St., Przewodnik po sztuce uczenia literatury, STENTOR, Warszawa

2. Hutnikiewicz A, Od czystej formy do literatury faktu, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1976

3. Bortnowski St., Jak uczyć poezji?, STENTOR, Warszawa1998

6. Załączniki

a) Zadanie domowe

Czy zdarzyło ci się, że wolałeś prawdziwą brzydotę niż upozorowane piękno lub kicz?