Stanisław Wyspiański

Stanisław Wyspiański

R5jEERqOGPgtz

Autoportret   Źródło: Stanisław Wyspiański, Autoportret, 1902, pastel, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.

Stanisław Wyspiański

1869–1907

Dramaturg, reformator i teoretyk teatru, reżyser teatralny, poeta, krytyk, malarz, scenograf, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli literatury i sztuki Młodej Polski. Wychował się w rodzinie artystycznej (ojciec był rzeźbiarzem i fotografikiem), ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie (gdzie od 1902 roku zajmował stanowisko docenta), studiował też filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim, w latach 1891–1894 studiował w paryskiej Académie Colarossi , zawodowo związany był też z krakowskim Teatrem Miejskim. W 1900 roku ożenił się Teodorą Teofilą Pytko, z którą miał czworo dzieci. Tworzył dramat symboliczny w odmianie neoromantycznej. Jego twórczość jest niezmiernie bogata i obfituje w osiągnięcia ważne dla kultury polskiego modernizmu (wymienić tu należy polichromię w kościele Franciszkanów w Krakowie, współpracę z „Życiem” i „Chimerą” w charakterze ilustratora). Tematyka jego utworów scenicznych związana była z polską myślą niepodległościową i nastrojami dekadenckimi. Zadebiutował w 1898 na łamach „Życia” Warszawianką — dramatem osnutym na tle wydarzeń powstania listopadowego. W ten nurt tematyczny wpisują się również Lelewel (1899), Legion (1900), Noc listopadowa (1904). Kolejną grupę dramatów wyznacza tematyka współczesna. Zalicza się do nich arcydzieło dramatyczne Wesele (1901), a następnie Wyzwolenie (1904). Cechy wartościowania moralnego pojawiają się w innych dramatach współczesnych: Klątwie (1898) i Sędziach (1907). Historia Polski stała się ilustracją Legendy I (1898), Kazimierza Wielkiego (1900), Piasta (1903), Legendy II (1904), Bolesława Śmiałego (1903), epilog Skałka (1907). Do tradycji antycznej nawiązywał w dramatach: Meleager (1898), Protesilas i Laodamia (1899), Achilleis (1903), Akropolis (1904), Powrót Odysa (1907). Wymownym świadectwem jego zainteresowań kulturą antyku był projekt‑makieta polskiego Akropolis, czyli teatru plenerowego na stokach Wawelu.

Wesele w Bronowicach

20 listopada 1900 roku w Bronowicach odbył się ślub Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną (córką chłopa z podkrakowskiej wsi). Wyspiański był świadkiem. Ślubu w kościele Mariackim udzielił o. Wacław Nowakowski. Wesele trwało trzy dni. Środowisko krakowskie reprezentowane było przez Antoninę Domańską z córką Marią, Elizę Pareńską z córkami: Marią i Zofią, a także przez bohemę artystyczną.

R1DbN3Y5gGyLk1

Bronowice Małe „Rydlówka”. Muzeum Młodej Polski

Wesele Wyspiańskiego

Wesele zostało wystawione na scenie w 1901 roku. Stanowiło prowokację do dyskusji na temat niemożności porozumienia dwóch warstw społecznych: inteligencji (reprezentowanej przez młodopolskie środowisko artystyczne) oraz chłopów, postrzeganych jako uosobienie cnót narodowych, nieskażonych wpływem dekadenckiego poczucia bezsensu życia. W kręgu gości weselnych Wyspiański sportretował Włodzimierza Przerwę‑Tetmajera (Gospodarz), dziennikarza „Czasu” − Rudolfa Starzewskiego, poetę Kazimierza Przerwę‑Tetmajera, malarza Tadeusza Noskowskiego, a także mieszkańców Bronowic: Czepca, karczmarza Singera i jego córkę Pepę. W przestrzeni symbolicznej bronowickiej izby‑sceny wykreował zatem „Polaków portret własny”. W strukturze utworu zastosował konwencję dramatu realistycznego, eksponując konfrontację światopoglądów i brak wzajemnego zrozumienia w obrębie obu warstw społecznych.

RbkUdtOKTCQH3

Afisz teatralny z 1901 roku. Obok postaci realistycznych Wyspiański wprowadził do dramatu postaci symboliczno-fantastyczne, pojawiające się w projekcjach sennych i wizyjnych (poetyka oniryzmu). Plan realistyczny oraz symboliczno-fantastyczny wzajemnie się przenikają. Afisz teatralny z 1901 roku. Obok postaci realistycznych Wyspiański wprowadził do dramatu postaci symboliczno-fantastyczne, pojawiające się w projekcjach sennych i wizyjnych (poetyka oniryzmu). Plan realistyczny oraz symboliczno-fantastyczny wzajemnie się przenikają. Źródło: domena publiczna.

Słowa, słowa, słowa

R16kJ0FyNzxiC

Chochoły Źródło: Stanisław Wyspiański, Chochoły, 1898, pastel na papierze, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna.

Polskie wady narodowe

W kręgu narodowych mitów

Dramat Wyspiańskiego stanowi diagnozę nieudolności i braku solidaryzmu społecznego Polaków. Ukazani chłopi dystansują się od inteligentów – głównie artystów (którzy alienują się z rzeczywistości polityczno‑społecznej) – chcieliby uczestniczyć w przemianach politycznych i ekonomicznych, lecz w decydującym momencie wykazują niedojrzałość do czynu. Inteligenci postrzegają ich przez pryzmat obrazu sielskiej, spokojnej, idyllicznej wsi (wyraźne nawiązanie do Pieśni o sobótce Jana Kochanowskiego). Idea narodowej jedności okazuje się wręcz niemożliwa. Akcja fabularna przeplata się z manierycznym, natchnionym dialogiem Poety i Racheli, w którym zostaje przywołany symbol chochoła (słomianej otuliny róży w ogrodzie), wyrażający „co się komu w duszy gra” na temat wolności.

Warstwa fantastyczna utworu została uzupełniona o osoby dramatu – zjawy symbolizujące duchowe rozterki weselników (konserwatywnemu dziennikarzowi ukazuje się Stańczyk – uosobienie mądrości i roztropności politycznej, Dziadowi – upiór Jakuba Szeli, Poecie — Czarny Rycerz, Panu Młodemu — hetman Branicki, Gospodarzowi – Wernyhora, przekazujący Jaśkowi złoty róg, symbol narodowej sprawy). Niestety, Jasiek zaprzepaszcza szansę drogi do wolności, kiedy sięgając po okazałą czapkę z pawich piór (symbol próżności), gubi bezcenny dar Wernyhory. W końcowej scenie dramatu odbywa się korowód tragicznego tańca (do którego przygrywa Chochoł – symbol uśpionego społeczeństwa), a ów będzie chocholi taniec, wpisujący się w katalog narodowych symboli literackich, wyraża pesymistyczną konkluzję o niemożności realizacji idei niepodległościowych u schyłku XIX i na początku XX wieku. Winą za ten stan stagnacji umysłowej Wyspiański obarczył inteligencję, uciekającą od aktywności społecznej w sferę poszukiwań intelektualnych i artystycznych.