Choroby nowotworowe
Nowotwór i rak to słowa, które budzą lęk. Oznaczają choroby przewlekłe, o ciężkim przebiegu, których leczenie mocno osłabia organizm. Jednak wczesne wykrycie nowotworu i podjęcie odpowiednich działań może skutkować całkowitym wyleczeniem.
choroba to każda zmiana, która wiąże się zakłóceniem równowagi w funkcjonowaniu organizmu.
wyjaśniać, czym jest nowotwór;
opisywać, jak rozwija się nowotwór;
podawać przykłady chorób nowotworowych;
wymieniać czynniki powodujące choroby nowotworowe;
opisywać zasady profilaktyki nowotworowej.
1. Czy rak to wyrok?
Choroby nowotworowe, potocznie nazywane rakiem, występują powszechnie i stanowią poważny problem społeczny. Nie są chorobami współczesności, nękały ludzi także w przeszłości. W krajach rozwiniętych są drugą, po chorobach układu krążenia, przyczyną zgonów. Każdego roku na świecie na nowotwory zapada ok. 10 mln ludzi, a umiera aż 7. W Polsce rocznie notuje się ok. 150 tysięcy nowych zachorowań. Atakują w każdym wieku, jednak częściej chorują na nie osoby po 40 roku życia. Nowotwory wcześnie wykryte i odpowiednio leczone nie muszą być wyrokiem, od którego nie ma odwołania. Gałąź medycyny zajmująca się nowotworami – onkologiaonkologia poczyniła w ostatnich latach ogromne postępy. Wyjaśniono, w jaki sposób powstaje wiele nowotworów, zidentyfikowano czynniki, które prowadzą do ich powstania, opracowano wiele sposobów wczesnego wykrywania nowotworów oraz receptury leków o dużej skuteczności. Mimo to z powodu nowotworu umiera prawie co 4 osoba, u której zdiagnozowano tę chorobę, ponieważ wiele z nich zaniedbało badania profilaktyczne lub za późno podjęło leczenie.
Wyjaśnij, dlaczego wraz z rozwojem cywilizacji notuje się wzrost zachorowań na nowotwory.
Jakie zmiany zaszły w ciągu ostatnich 200 lat w środowisku i stylu życia ludzi? Jakiego wieku dożywali przeciętnie ludzie na przykład w okresie średniowiecza?
Przeanalizuj diagram i sformułuj wnioski.
Już w starożytności grecki lekarz HipokratesHipokrates opisywał przypadki nowotworów i formułował zalecenia, jak sobie radzić z tą chorobą. Współczesne badania wskazują na obecność zmian nowotworowych w zmumifikowanych ciałach sprzed tysięcy lat. Częstotliwość występowania tych chorób była jednak o wiele mniejsza niż obecnie. Trzeba jednak pamiętać, że w przeszłości niewiele osób dożywało wieku 40 lat, może więc ten fakt tłumaczy, dlaczego w owym czasie zachorowania na nowotwory były rzadsze niż obecnie.
2. Jak powstaje nowotwór?
Zdrowe komórki dzielą się wtedy, gdy jest to potrzebne, np. po to, by zastępować komórki zużyte lub zniszczone. Zaburzenia podziałów komórkowych sprawiają, że zdrowe komórki wymykają się spod kontroli i przekształcają w komórki nowotworowe. Ich cechą jest to, że dzielą się intensywnie i bezustannie, co prowadzi do powstania guza.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D16T3o2q8
NowotworyNowotwory rozwijają się w różnych tkankach i narządach. Ze względu na ich cechy dzieli się je na nowotwory łagodne i złośliwe.
Nowotwory łagodne rozwijają się powoli, nie wrastają w okoliczne tkanki i narządy. Komórki takich nowotworów są podobne do tkanki, z której pochodzą. Tworzą otoczoną błoną łącznotkankową zwartą strukturę nazywaną guzem, który jest oddzielony od reszty narządu. Rozwój takiego guza może być zatrzymany na długie lata. Nowotwory łagodne nie tworzą przerzutówprzerzutów. Nie są zagrożeniem dla życia i zazwyczaj są całkowicie uleczalne. Należy jednak obserwować ich rozwój, gdyż mogą w niesprzyjających warunkach przekształcić się w nowotwory złośliwe.
Nowotwory złośliwe rozwijają się gwałtownie i często bez widocznych objawów. Tworzą nieregularne struktury, które przenikają sąsiadujące tkanki i narządy. Otaczają się naczyniami krwionośnymi, które dostarczają im substancji odżywczych. Ich komórki dzielą się często, powodując szybki wzrost nowotworu. Komórki nowotworów złośliwych mogą wędrować po całym organizmie i w odległych narządach dawać początek nowym guzom – przerzutom nowotworu. Takie nowotwory są bardzo niebezpieczne dla życia.
Ze względu na pochodzenie tkanki, z której powstają, nowotwory dzieli się na nabłonkowe i nienabłonkowe. Nowotwory pochodzenia nabłonkowego określa się mianem rakaraka.
Wyjaśnij, dlaczego bardzo dużą wagę przykłada się do wczesnego wykrywania chorób nowotworowych.
Na którym etapie rozwoju nowotworu dochodzi do przerzutów?
Z komórek guza pierwotnego do dróg limfatycznych przedostaje się ogromna liczba komórek potomnych. Mimo to zdolność do wytworzenia przerzutów zachowuje tylko kilka z nich. Dzieje się tak dlatego, że zbuntowane komórki są w większości wrażliwe na różnorodne mechanizmy obronne organizmu. Po usunięciu ogniska pierwotnego niektóre komórki nowotworowe mogą pozostawać w uśpieniu i uaktywnić się dopiero po latach. Dlatego tak ważne są badania kontrolne u chorych, którzy wygrali walkę z rakiem.
Nowotwory | |||
łagodne | złośliwe | ||
nabłonkowe | nienabłonkowe | nabłonkowe – raki | nienabłonkowe |
brodawczak | mięśniak | rak gruczołowy – rak piersi | czerniak – nowotwór komórek barwnikowych |
gruczolak | tłuszczak | rak płaskonabłonkowy – rak płuc | mięsak – nowotwór tkanki mięśniowej |
torbielak | włókniak | chłoniak – nowotwór układu limfatycznego | |
naczyniak | białaczka – nowotwór komórek szpiku | ||
Czerniak jest nowotworem złośliwym skóry. Powstaje z komórek barwnikowych skóry – melanocytów, które chronią skórę przed nadmiarem promieniowania UV i sprawiają, że skóra ciemnieje pod jego wpływem. Czerniaki najczęściej pojawiają się na skórze, ale także w obrębie ust, nosa oraz gałki ocznej. Nowotwór ten charakteryzuje się agresywnym wzrostem oraz wczesnymi i licznymi przerzutami, trudnymi w leczeniu. Tymczasem usunięcie czerniaka, kiedy choroba nie jest jeszcze zaawansowana, pozwala na wyleczenie nawet 80% chorych. W Polsce co roku odnotowuje się ok. 3 tysiące zachorowań na czerniaka.
3. Czynniki rakotwórcze
Czynniki rakotwórcze (kancerogenne) to bodźce środowiskowe, które prowadzą do przekształcenia się zdrowych komórek w komórki nowotworowe. Niektóre z nich bezpośrednio uszkadzają DNA komórek, inne nie uszkadzają DNA, ale mogą przyspieszać rozwój komórek nowotworowych. I jedne, i drugie nazywane są czynnikami rakotwórczymiczynnikami rakotwórczymi.
Największe ryzyko związane z zachorowaniem na raka niesie palenie tytoniu. W dymie tytoniowym znajduje się ok. 40 substancji smolistych, które wykazują działanie rakotwórcze, głównie w układzie oddechowym. Drugą najważniejszą przyczyną chorób nowotworowych jest nieodpowiednie odżywianie. Spożywanie pokarmów wędzonych, smażonych, bogatych w sól i konserwanty oraz nadużywanie mocnego alkoholu zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania na nowotwory układu pokarmowego. Działanie rakotwórcze wykazują aflatoksyny – trucizny wydzielane przez grzyby pleśniowe pojawiające się na niewłaściwie przechowywanych produktach spożywczych. Czynnikami rakotwórczymi są także wirusy. Nieleczone infekcje wirusami HBV i HCV mogą prowadzić do raka wątroby. Wirus HPV jest przyczyną raka szyjki macicy.
Osoby pracujące na wolnym powietrzu, a także te, które opalają się bez odpowiednich zabezpieczeń, nadmiernie narażają ciało na działanie promieniowania UV, które może wywołać czerniaka. Substancje chemiczne zawarte w spalinach samochodowych, środkach ochrony roślin, klejach i lakierach stosowanych m.in. do produkcji mebli czy azbest, do niedawna używany do krycia dachów, mają także właściwości rakotwórcze.
Nowotwory nie są chorobami dziedzicznymi, ale w rodzinie może być dziedziczona skłonność do takich zachorowań. Jeśli odziedziczy się po rodzicach cechę odpowiedzialną za łatwość przemiany zdrowych komórek w komórki nowotworowe, to ryzyko zachorowania rośnie.
Zaplanuj działania, jakie należałoby podjąć, aby nie narażać się na działanie czynników rakotwórczych.
Odczytaj z diagramu (ilustracja 3), które czynniki stanowią największe ryzyko zachorowania na nowotwór.
Ok. 80% nowotworów złośliwych u ludzi jest związanych ze szkodliwym wpływem środowiska, złymi nawykami i niezdrowym stylem życia oraz z wieloletnim narażaniem się na działanie czynników rakotwórczych w związku z wykonywanym zawodem. Nowotwory o podłożu genetycznym stanowią 20% zachorowań i ujawniają się przed 45 rokiem życia.
4. Leczenie i zapobieganie chorobom nowotworowym
Choroby nowotworowe stanowią poważny problem społeczny. Oczywistym sposobem zapobiegania zgonom z powodu nowotworów jest skuteczne leczenie tych chorób. W onkologii stosuje się kilka metod walki z rakiem. Najczęściej jest to leczenie operacyjne, polegające na usunięcia guza nowotworowego wraz z otaczającymi go tkankami. Inne sposoby to radioterapia, czyli naświetlanie komórek nowotworowych silną dawką promieniowania jonizującego, oraz chemioterapia – używanie syntetycznych związków chemicznych hamujących rozwój komórek nowotworowych.
Choroby nowotworowe są przewlekłe, a ich leczenie powoduje liczne skutki uboczne i niesie ryzyko niepowodzenia. Dlatego w zapobieganiu zgonom z powodu nowotworów pierwszorzędne znaczenie ma profilaktyka przeciwnowotworowa.
Wyniki badań wskazują, że ryzyko zapadania na choroby nowotworowe jest wyraźnie mniejsze, jeśli unika się kontaktów z czynnikami rakotwórczymi. Ważne jest również poddawanie się okresowym badaniom kontrolnym, których celem jest wykrywanie nawet najwcześniejszych zmian nowotworowych. Należą do nich na przykład samobadanie skóry, piersi i jąder, a w przypadku osób palących tytoń – coroczne prześwietlenia klatki piersiowej. Jeśli w rodzinie zdarzały się przypadki określonego rodzaju raka, np. piersi, pęcherza moczowego, trzustki, jej członkowie znajdują się w grupie podwyższonego ryzyka i powinni wykonywać regularne badania. Grupą ryzyka są również ludzie w określonym wieku, u których dany rodzaj nowotworu występuje najczęściej. Przykładem są osoby po 50 roku życia – kobiety zagrożone rakiem piersi oraz mężczyźni zagrożeni rakiem prostaty.
Badaniami, które powinny być wykonywane przez każdą kobietę, są mammografia i badanie cytologiczne. Mammografia to badanie piersi z użyciem promieni rentgenowskich. Pozwala wykryć raka (i inne schorzenia) piersi na bardzo wczesnym etapie rozwoju. Zalecana jest kobietom powyżej 40 roku życia.
Badanie cytologiczne polega na mikroskopowej ocenie rozmazu pobranego z szyjki macicy. Należy się mu poddać po raz pierwszy po 3 latach od rozpoczęcia współżycia i wykonywać je co roku. Lekarz ginekolog lub położna pobierają warstwę komórek z powierzchni szyjki macicy. Komórki te są następnie badane pod mikroskopem pod kątem ewentualnych nieprawidłowości. Wczesne wykrycie zmian umożliwia rozpoznanie stanu przedrakowego szyjki macicy i szybkie podjęcie leczenia. Główną przyczyną raka szyjki macicy jest zakażenie niektórymi szczepami wirusa brodawczaka ludzkiego – HPV. Choroba może przez wiele lat przebiegać bezobjawowo, nie powodując bólu. Ryzyko wystąpienia raka szyjki macicy obniża szczepionka przeciw HPV. Jest ona najbardziej skuteczna, jeśli szczepienie odbędzie się przed podjęciem współżycia płciowego. W Polsce rekomendowana jest dziewczętom i młodym kobietom w wieku 13‑26 lat.
Nowotwór wcześnie zdiagnozowany daje większe szanse na leczenie zakończone sukcesem.
Niepokojące objawy, z którymi należy zgłosić się do lekarza:
zmiana barwy głosu, utrzymująca się chrypka, kaszel trwający dłużej niż miesiąc, nawracające infekcje dolnych dróg oddechowych, uczucie duszności i ból w klatce piersiowej;
ból w nadbrzuszu, brak apetytu, utrata masy ciała, wymioty, utrudnione przełykanie;
naprzemienne biegunki i zaparcia, krew w kale;
bóle głowy, zaburzenia równowagi, zaburzenia widzenia, niedowłady kończyn;
powiększenie węzłów chłonnych, wątroby, śledziony, nocne poty;
zmiana wielkości, barwy i kształtu znamion i brodawek połączone ze swędzeniem, krwawieniem lub nietypową wydzieliną;
zmiany kształtu i koloru brodawki piersi (także u mężczyzn!), niegojące się owrzodzenie skóry piersi.
Prowadząc zdrowy styl życia, można poprawić ogólny stan zdrowia i zapobiec wielu chorobom nowotworowym.
Wymień badania profilaktyczne, które zastosujesz u siebie, oraz takie, które należałoby polecić członkom twojej rodziny.
Czy decydując się na badanie kontrolne zawsze należy kierować się wiekiem pacjenta?
Różowa wstążka to międzynarodowy symbol kampanii walki z rakiem piersi. Celem kampanii jest szerzenie wiedzy na temat zapobiegania, wykrywania i leczenia nowotworów piersi oraz pomocy osobom po zabiegach chirurgicznych.
Podsumowanie
Nowotwór to grupa komórek, które mnożą się w sposób niekontrolowany, tworząc guz.
Nowotwory mogą być łagodne i złośliwe.
Do najbardziej niebezpiecznych czynników rakotwórczych zalicza się dym tytoniowy, promieniowanie UV i niektóre wirusy.
Wszystkie niepokojące objawy izaburzenia zdrowia należy konsultować z lekarzem.
Wczesne zdiagnozowanie nowotworu daje szanse na całkowite wyleczenie.
Omów etapy powstawania nowotworu.
Podaj przykłady czynników rakotwórczych, które spotykasz w swoim otoczeniu.
Wyjaśnij, jakie działania możesz podjąć, aby chronić się przed chorobami nowotworowymi.
Słowniczek
czynniki, które zwiększają ryzyko powstawania chorób nowotworowych; należą do nich czynniki chemiczne, fizyczne i biologiczne
Grecki lekarz zwany ojcem medycyny; na jego dokonaniach medycyna opierała się przez wiele stuleci, a niektóre jego twierdzenia są aktualne w czasach współczesnych; był twórcą podstaw etyki lekarskiej; naczelną zasadą Hipokratesa było nieszkodzenie choremu (łac. primum non nocere); terminy używane w medycynie – rak, epidemia, rozpoznanie, rokowanie, leczenie zostały wprowadzone przez Hipokratesa.
nieprawidłowo rozwijająca się tkanka, która powstała w wyniku niekontrolowanych podziałów komórek; wyróżnia się nowotwory łagodne i złośliwe
dziedzina medycyny, która zajmuje się rozpoznawaniem i leczeniem chorób nowotworowych
wtórny guz nowotworowy, który powstał z komórek guza wcześniej powstałego
grupa nowotworów złośliwych powstających z tkanki nabłonkowej
Zadania
Uporządkuj w kolejności chronologicznej, zaczynając od góry, etapy rozwoju nowotworu.
- osadzanie komórek w odległych narządach – powstanie przerzutów
- wzrost guza, który wytwarza substancje zatruwające organizm
- przemiana komórki prawidłowej w nowotworową
- transport komórek nowotworowych przez naczynia limfatyczne i krwionośne do innych narządów
- niekontrolowany rozrost komórek nowotworowych i powstawanie guza
- czynniki rakotwórcze powodują nieodwracalne zmiany w materiale genetycznym prawidłowej komórki
- pojawienie się naczyń krwionośnych odżywiających komórki rozrastającego się guza
- odrywane się komórek nowotworowych od guza
Wskaż cechy komórek występujących w nowotworze niezłośliwym.
- dzielą się częściej niż komórki im towarzyszące
- nie pełnią pierwotnej funkcji
- przerastają otaczające tkanki
- tworzą guz
- mogą uciskać sąsiednie narządy
Zaznacz czynniki, które są najczęstszymi przyczynami chorób nowotworowych.
- substancje smoliste dymu tytoniowego
- wirusy HPV, HBV i HCV
- alkohol, aflatoksyny, pokarmy wędzone
- promieniowanie jonizujące i UV
Oceń prawdziwość poniższych zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz.
| Prawda | Fałsz | |
| W przypadku nowotworu operacja przyspiesza rozwój choroby. | □ | □ |
| W ramach profilaktyki antynowotworowej dziewczęta powinny poddać się szczepieniu przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego. | □ | □ |
| Znamię, które może przekształcić się w czerniaka, rozpoznaje się po nierównych brzegach, niejednolitym kolorze i szybkim wzroście. | □ | □ |