Choroby zakaźne i pasożytnicze
Organizm człowieka jest dla wielu mikroorganizmów i pasożytów bogatym ekosystemem sprzyjającym ich potrzebom. Dlatego wiele z nich próbuje się w nim lub na nim osiedlić. Identyfikacja takich pasażerów na gapę oraz znajomość ich wymagań pozwala na zmniejszenie ryzyka infekcji, a gdy się pojawią – skutecznego zwalczania.
choroby atakują wszystkie narządy człowieka;
dzięki stosowaniu zasad profilaktyki można zmniejszyć ryzyko zachorowania.
odróżniać stan zdrowia od stanu choroby;
wymieniać przykłady chorób zakaźnych i pasożytniczych;
opisywać drogi szerzenia się chorób zakaźnych;
omawiać zasady zapobiegania chorobom zakaźnym i pasożytniczym.
1. Zdrowie i choroba
ZdrowieZdrowie to stan, kiedy człowiek nie odczuwa żadnych dolegliwości, a jego organizm znajduje się w równowadze. O zdrowiu można mówić wtedy, gdy dobre samopoczucie dotyczy zarówno stanu fizycznego, jak i psychiki oraz relacji z innymi ludźmi. Zatem zdrowie to poczucie komfortu w sferze fizycznej, psychicznej i społecznej. Stan zdrowia wiąże się z prawidłowym funkcjonowaniem narządów i właściwym przebiegiem procesów życiowych, możliwością jasnego myślenia, uczenia się i rozwoju umysłowego, zdolnością kontrolowania swoich emocji i radzenia sobie w sytuacjach napięcia. Objawem zdrowia jest też dobre funkcjonowanie w społeczeństwie – posiadanie przyjaciół, gotowość do nawiązywania kontaktów i współpracy z innymi ludźmi, odpowiedzialne pełnienie różnych funkcji społecznych. Za rodzaj zdrowia uważa się również zdrowie duchowe, czyli poczucie wewnętrznego spokoju i zgody z samym sobą, wynikające z życia według określonych zasad i przekonań moralnych lub religijnych.
Zdrowie fizyczne | Zdrowie psychiczne | Zdrowie społeczne | |
zdrowie umysłowe | zdrowie emocjonalne | ||
sprawne i prawidłowe działanie wszystkich narządów i układów organizmu | zdolność do jasnego spójnego myślenia, uczenia się i realizacji swego potencjału intelektualnego | zdolność do rozpoznawania, kontrolowania i odpowiedniego wyrażania własnych takich emocji, jak lęk, radość, złość, żal | zdolność do nawiązywania i utrzymywania dobrych relacji z ludźmi |
zdolność do wykonywania codziennych czynności bez nadmiernego wysiłku | zdolność do radzenia sobie ze stresem, napięciem, smutkiem | zdolność do współpracy z innymi osobami | |
akceptowanie odpowiedzialności za siebie i innych | |||
Źródło: | |||
ChorobaChoroba jest zaburzeniem pełni zdrowia. Wiąże się z nieprawidłowościami w budowie lub funkcjonowaniu organizmu człowieka. Często jest reakcją organizmu na działanie czynników środowiska nazywanych czynnikami chorobotwórczymi lub patogenami. Wśród chorób wyróżnia się m.in. łatwo rozprzestrzeniające się choroby zakaźnechoroby zakaźne i pasożytniczepasożytnicze oraz niezakaźne – choroby genetyczne, nowotworowe, alergiczne oraz psychiczne.
Ok. 65% Polaków wymienia zdrowie jako warunek szczęśliwego życia. A jak ważne jest zdrowie dla ciebie? Wymień najważniejsze dla ciebie wartości życiowe i wskaż pozycję, na której znajduje się zdrowie.
Ucieleśnieniem pojęcia zdrowie jest grecka bogini Higiea, która była córką boga sztuki lekarskiej – Asklepiosa. Asklepios to bóg‑lekarz, który uważany był przez starożytnych Greków za tego, który leczy choroby i pozwala wracać do zdrowia. Hygeia symbolizuje zdrowe życie, ideę „w zdrowym ciele zdrowy duch” oraz wiarę w to, że człowiek może być zdrowy, jeśli żyje w zgodzie z rozumem. Od imienia tej bogini pochodzi nazwa higieny – działu medycyny zajmującego się profilaktyką, czyli zapobieganiem chorobom.
2. Przyczyny chorób
Czynniki chorobotwórcze atakują stale. Na szczęście organizm ma mechanizmy obronne i odpiera większość ataków. Mimo to prawie każdego roku przechodzimy jakąś chorobę zakaźną układu oddechowego, zatrucie pokarmowe lub grzybicę skóry. Bezpośrednią przyczyną tych chorób są wirusy, bakterie i grzyby. Nierzadko mamy do czynienia z chorobami pasożytniczymi, powodowanymi przez tasiemce, owsiki lub świerzbowce.
Biologiczne zakaźne | Czynniki | ||
chemiczne | fizyczne | społeczne | |
wirusy | alkohol | promieniowanie UV | złe warunki życia |
bakterie | metale ciężkie | promieniowanie RTG | złe relacje rodzinne |
grzyby | trucizny | promieniowanie jonizujące | złe relacje rówieśnicze |
pierwotniaki | substancje drażniące | zmiany temperatury | stres |
pasożytnicze robaki i stawonogi | niedobór lub nadmiar określonych substancji (np. witamin) | urazy mechaniczne | |
Do rozwoju wielu chorób przyczynia się narażenie na metale ciężkie, szereg substancji trujących czy alkohol. Te czynniki chorobotwórcze, podobnie jak nadmierna ekspozycja ciała na szkodliwe promieniowanie, mogą powodować uszkodzenia komórek, tkanek i narządów, co może prowadzić do chorób nowotworowych i genetycznych (dziedzicznych).
Nieodpowiednie relacje z ludźmi, złe warunki życia oraz nieustanny stres i napięcia emocjonalne mogą być powodem powstawania depresji, zaburzeń nerwicowych, a nawet zaburzeń psychicznych.
Wyjaśnij, jak należy rozumieć powiedzenie: Choroba mieszka w śmieciach.
Żyjący na przełomie XIX i XX w. wybitny bakteriolog niemiecki Robert KochRobert Koch sformułował zasady pozwalające udowodnić, że określony mikroorganizm jest przyczyną danej choroby zakaźnej. Zgodnie z nimi za przyczynę choroby można uznać drobnoustrój tylko wtedy, gdy:
po pobraniu materiału ze zmienionych chorobowo tkanek oraz wydalin chorego, przeniesieniu ich na pożywkę wyhoduje się te mikroorganizmy;
po podaniu wyhodowanych drobnoustrojów zdrowemu zwierzęciu zapada ono na chorobę o takich samych objawach, jakie wystąpiły u chorej osoby;
z doświadczalnie zakażonego zwierzęcia uda się ponownie wyhodować te same drobnoustroje.
Dzięki postulatom Kocha zidentyfikowano wiele czynników będących przyczynami chorób zakaźnych. W historii medycyny znane są przypadki wielkiego poświęcenia ze strony naukowców, którzy sami zarażali się wirusem czy bakterią, aby zbadać przyczynę choroby.
3. Etapy rozwoju choroby zakaźnej
Wtargnięcie patogenów do organizmu człowieka nazywa się zakażeniemzakażeniem lub infekcją. Po zakażeniu następuje okres wylęgania choroby, w którym wirusy lub bakterie namnażają się intensywnie i atakują różne narządy. W tym czasie nosiciel zarazków na ogół nie odczuwa żadnych objawów, a więc nie wie, że stanowi źródło zakażenia dla otoczenia. Pierwsze objawy pojawiają się zwykle po kilku dniach i mają charakter ogólny, jak bóle głowy, mięśni, stawów, dreszcze, osłabienie, podwyższona temperatura ciała. Następnie ujawniają się objawy charakterystyczne dla określonej choroby.
Katar i męczący kaszel oznaczają zakażenia dróg oddechowych. Bólowi zainfekowanego gardła czy ucha towarzyszy powiększenie otaczających je węzłów chłonnych. Podczas infekcji przewodu pokarmowego często występują nudności, wymioty i biegunka. Objawami takich chorób, jak ospa czy różyczka, są wysypki, krosty i plamy na skórze. Z chwilą wystąpienia objawów charakterystycznych lekarz może postawić diagnozędiagnozę i zlecić odpowiednie leki. Czas i przebieg choroby zależy od sprawności układu odpornościowego, stosowanych metod leczenia i psychicznego nastawienia chorego. Odpoczynek i pozytywne myślenie zazwyczaj ułatwiają wyzdrowienie i powrót do całkowitej sprawności.
Najbardziej podatni na zakażenie są ludzie, których organizm jest osłabiony wcześniejszymi infekcjami, nadmiernym wysiłkiem fizycznym, stresem czy nieprawidłową dietą związaną na przykład z odchudzaniem się, oraz osoby przewlekle chore.
Choroby zakaźne szerzą się łatwo. Wyjaśnij, na którym etapie rozwoju przeziębienia najlepiej zadziałać, aby zapobiec jego rozprzestrzenianiu się. Co należy zrobić, aby chora osoba nie zarażała innych?
Na którym etapie choroby rozprzestrzeniają się zarazki?
Niektóre czynniki zakaźne, takie jak wirus opryszczki czy gronkowiec złocisty, są trudne do zwalczenia. Mogą się utrzymywać w organizmie przez wiele lat, a nawet przez całe życie, powodując co pewien czas nawroty choroby.
W przekazach medialnych często słyszy się o wystąpieniu epidemii lub pandemii jakiejś choroby. Jeśli na pewnym obszarze i w określonym czasie notuje się zwiększoną zachorowalność na chorobę wśród ludzi lub zwierząt, mamy do czynienia z epidemią. Natomiast pandemia dotyka całej ludności w danym państwie czy nawet kontynencie. Po jej pojawieniu się ogłaszany jest stan alarmowy, wskazujący, że choroba bardzo szybko się rozprzestrzenia.
Wśród największych pandemii w XX i XXI w. były:
pandemia grypy hiszpanki (1918‑1919 r.), która pochłonęła ponad 50 mln ofiar śmiertelnych na świecie;
pandemia grypy A/H1N1 (2009 r.) wywołana zmutowaną wersją wirusa świńskiej grypy, która w ciągu jednego roku spowodowała śmierć ok. 400 tysięcy ludzi na całym świecie;
pandemia AIDS na kontynencie afrykańskim, gdzie zarażona może być co 3 osoba.
4. Źródła i drogi szerzenia się chorób zakaźnych i pasożytniczych
Czynniki chorobotwórcze mogą wnikać do organizmu przez otwory ciała, błonę śluzową, miejsca zranienia. Zarazki trafiają w te miejsca różnymi drogami.
Licznymi chorobami można się zarazić drogą oddechową przez powietrze. Kichające i kaszlące chore osoby rozpylają miliony kropelek śliny i śluzu z chorobotwórczymi drobnoustrojami, które wdychane są przez ludzi zdrowych. Zakażenia tego typu nazywane są zakażeniami kropelkowymi. W ten sposób roznoszą się: grypa, gruźlica, ospa, odra, błonica. Możliwość zarażenia się tymi chorobami rośnie wraz ze wzrostem zagęszczenia zbiorowisk ludzkich. Dlatego bardzo często epidemie chorób przenoszonych kropelkowo występują w przedszkolach i szkołach.
Inną drogą szerzenia się chorób jest droga pokarmowa. Pokarm i woda spożywane przez człowieka mogą zawierać wirusy, chorobotwórcze bakterie, pierwotniaki lub jaja pasożytniczych robaków. Tak roznoszą się: gruźlica, dur brzuszny, wirusowe zapalenie wątroby typu A, glistnica, zatrucia pokarmowe. Choroby te nazywane są niekiedy chorobami brudnych rąk, ponieważ przyczyną ich szerzenia się jest brak higieny przygotowywania i spożywania posiłków.
Czynniki zakaźne mogą dostawać się do organizmu także przez zranioną skórę. Niesterylna strzykawka czy narzędzie do tatuażu grozi przeniesieniem tak groźnych chorób, jak wirusowe zapalenie wątroby typu B i C czy zakażenie wirusem HIV. Wraz z glebą do rany mogą się dostać bakterie tężca. W niektórych przypadkach patogeny wnikają nawet przez nieuszkodzoną skórę. Podanie ręki choremu na świerzb grozi zarażeniem się tym pasożytem.
W wyniku kontaktów płciowych przez błony śluzowe narządów rozrodczych przenikają bakterie kiły i rzeżączki, rozprzestrzeniają się pierwotniaki, jak rzęsistek pochwowy, a także wirusy HBV i HCV wywołujące wirusowe zapalenia wątroby, wirus brodawczaka ludzkiego HPV oraz wirus HIV.
W rozprzestrzenianiu chorób zakaźnych dużą rolę odgrywają zwierzęta. Muchy mogą przenosić zarazki duru brzusznego, gruźlicy, włosogłówki z miejsc skażonych, jakim są nieszczelne szamba, brudne ubikacje, skażona gleba. Niektóre kleszcze przenoszą groźną i trudną do wyleczenia chorobę – boreliozę. Groźne dla człowieka może być ugryzienie przez zwierzę chore na wściekliznę.
Zakażony człowiek lub zwierzę, w którym patogeny sie namnażają, staje się źródłem zakażenia. Szczególnym rodzajem źródła zakażenia są nosicielenosiciele. Są to ludzie bądź zwierzęta, u których mimo obecności czynnika zakaźnego w organizmie nie obserwuje się objawów choroby.
W krajach tropikalnych zagrożenie zakaźnymi chorobami jest znacznie większe niż w naszej strefie klimatycznej. Dlatego przed wyjazdem w egzotyczne miejsce należy zebrać informacje, jak przygotować się do bezpiecznego pobytu, w szczególności, jakich zasad higieny przestrzegać i jakie szczepienia przyjąć przed wyjazdem.
Na targowiskach można kupić produkty mięsne i nabiałowe pochodzące bezpośrednio z gospodarstw rolnych. Wyjaśnij, dlaczego zakupy te wiążą się z ryzykiem zarażenia się chorobą zakaźną lub pasożytniczą.
Dlaczego do handlu powinno trafiać wyłącznie mięso poddane kontroli weterynaryjnej?
Choroby pasożytnicze występują powszechnie w krajach strefy tropikalnej. Wielu żyjących tam ludzi, zwłaszcza dzieci, jest zarażonych różnymi pasożytami. Oprócz glist do najczęstszych pasożytów należą tęgoryjce – nicienie wgryzające się w ścianę jelita i pijące krew. Nierzadko spotykane są przywry żyjące w płucach lub w naczyniach krwionośnych. Jednak największym problemem krajów tropikalnych jest malaria. Ta choroba, której przyczyną jest pierwotniak – zarodziec malarii, roznoszona jest przez komary tropikalne. Na malarię choruje ok. 300 milionów ludzi w 100 krajach świata. Naukowcy pracują nad opracowaniem szczepionki przeciw tej chorobie.
5. Profilaktyka chorób zakaźnych
Najważniejszym elementem profilaktyki zdrowotnej jest unikanie czynników chorobotwórczych, przestrzeganie zasad higieny, utrwalanie zasad zdrowego stylu życia oraz ich propagowanie. Profilaktyka zdrowotna to wszystkie działania, które mają na celu zapobieganie chorobom. Składa się na nią wczesne wykrycie choroby, jej leczenie i ograniczenie powikłań.
Jedną z podstawowych metod w profilaktyce zdrowotnej stanowią szczepienia ochronne. Ich głównym celem jest mobilizacja układu odpornościowego do wytworzenia odpowiedniej ilości przeciwciał, które będą w stanie obronić organizm w razie zakażenia. Szczepienia stosuje się przeciw takim chorobom bakteryjnym, jak gruźlica, tężec, lub chorobom wirusowym – różyczce, WZW B, chorobie Heinego‑Medina. Wciąż jest jeszcze wiele chorób, przeciw którym nie ma szczepionek. Zdarza się również, że mimo zastosowania szczepienia choroba pojawia się, jednak prawie zawsze jej przebieg jest łagodniejszy niż w przypadku osób nieszczepionych, oraz nie towarzyszą jej groźne dla zdrowia i życia powikłania.
6. Leczenie chorób zakaźnych
Niektóre leki można kupić w aptece bez recepty. Stosuje się je przy lżejszych niedomaganiach zdrowotnych jak katar, przeziębienie. Trzeba przy tym pamiętać, ze zwiększanie dawek leków, witamin i substancji mineralnych jest nieskuteczne lub szkodliwe. Na przykład witamina C, zażywana w nadmiarze, jest wydalana z moczem, ale witaminy takie jak A i D gromadzą się w organizmie i mogą wywołać zaburzenia jego funkcjonowania. Kwas salicylowy, popularny składnik leków przeciwko przeziębieniu i bólowi głowy, rozrzedza krew i zwiększa ryzyko krwotoków.
W przypadku dokuczliwego przeziębienia zażycie różnych leków zawierających tę samą substancję czynną może prowadzić do nagromadzenia się jej w organizmie. Substancja lecznicza obecna w organizmie w zbyt dużym stężeniu może szkodliwie oddziaływać na przykład na wątrobę, żołądek, układ nerwowy czy nerki. Leki zawsze należy zażywać zgodnie z zaleceniami zawartymi w ulotce lub przekazanymi przez lekarza. Rozważnie trzeba też zażywać antybiotykiantybiotyki, które stosuje się w leczeniu zakażeń bakteryjnych jedynie ze wskazania lekarza. Przyjmowanie antybiotyków w chorobach wirusowych (katar, grypa) jest nie tylko nieskuteczne, ale może być szkodliwe dla organizmu.
Tylko lekarz może zadecydować o tym, jaki antybiotyk, jak często i jak długo pacjent ma zażywać. Poprawa samopoczucia po pierwszych dniach przyjmowania leku nie może być podstawą do odstawienia antybiotyku. Skutkiem takiego postępowania może być pozostanie w organizmie bakterii, które, choć w tym momencie nie szkodzą, mogą czekać na sprzyjający moment do ataku. Wśród nich mogą pojawić się mikroorganizmy uodpornione na dany lek.
Antybiotyki działają bakteriobójczo (zabijają bakterie) lub bakteriostatycznie (hamują rozwój bakterii). Mogą mieć szerokie spektrum (zakres) działania, czyli zwalczać wiele gatunków bakterii, lub działać tylko na konkretne gatunki. Stosowanie antybiotyków ma swoją ciemną stronę – w czasie kuracji na ogół dochodzi do zniszczenia dobroczynnych dla naszego organizmu mikroorganizmów jelitowych. Ich brak wywołuje liczne dolegliwości trawienne i spadek odporności.
Z powodu nadużywania antybiotyków wiele bakterii, np. pospolity gronkowiec złocisty, wytworzyło oporność na leki. Oznacza to, że pomoc osobie nimi zarażonej może być nieskuteczna.
Zastanów się, w jakiej sytuacji lekarz zaleca choremu antybiotyk o szerokim zakresie działania, a w jakim o wąskim. Porównaj skutki zażywania antybiotyków z obu grup.
Podsumowanie
Zdrowie to stan dobrego samopoczucia fizycznego i psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub niedomagania.
Czynnikami chorobotwórczymi są czynniki biologiczne, fizyczne, chemiczne i społeczne, a także niewłaściwa dieta.
Choroby zakaźne wywołane są przez organizmy chorobotwórcze i szerzą się przez kontakt bezpośredni z osobą chorą, drogą kropelkową, pokarmową i płciową.
W celu przeciwdziałania chorobom należy stosować zasady zdrowego stylu życia.
Zażywanie leków, a szczególnie antybiotyków, powinno odbywać się pod kontrolą lekarza.
Podaj przykłady chorób wywoływanych przez wirusy, bakterie, pierwotniaki i robaki pasożytnicze oraz wskaż sposoby szerzenia się ich.
Wyjaśnij, dlaczego antybiotyki powinny być stosowane według zaleceń lekarza.
Słowniczek
środki uszkadzające komórki bakteryjne lub zaburzające ich funkcjonowanie, stosowane w przypadku zakażeń bakteryjnych
stan nieprawidłowego funkcjonowania organizmu wywołanego przez zmiany jego budowy lub zmiany przebiegajacych w nim procesów; na ogół towarzyszy mu złe samopoczucie
choroba wywołana przez jeden z biologicznych czynników chorobotwórczych – pasożyta – tasiemca, przywrę, nicienie; ze względu na charakter i sposób szerzenia stanowi zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi; szerzy się przez kontakt bezpośredni (z osoby na osobę) i drogą pokarmową
choroba wywołana przez jeden z biologicznych czynników chorobotwórczych (wirusy, bakterie, grzyby, pasożyty); ze względu na charakter i sposób szerzenia stanowi zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi; może szerzyć się przez kontakt bezpośredni (z osoby na osobę), drogą kropelkową, drogą pokarmową, przez kontakt seksualny, przez wkłucie zrobione zakażoną strzykawką, a także przez owady i kleszcze
rozpoznanie, czyli identyfikacja choroby na podstawie opisu dolegliwości zgłaszanych przez pacjenta, badania lekarskiego, analizy wyników badań laboratoryjnych i innych
Robert Koch
niemiecki lekarz i bakteriolog; jeden z twórców (obok Pasteura) nowoczesnej bakteriologii i nauki o chorobach zakaźnych; odkrył i opisał liczne bakterie chorobotwórcze: laseczkę wąglika, gronkowca, przecinkowca cholery i zarazek gruźlicy później nazwany prątkiem Kocha; autor postulatów pozwalających uznać, czy dany mikroorganizm rzeczywiście jest czynnikiem chorobotwórczym (postulaty Kocha)
organizm zarażony chorobą zakaźną, niewykazujący objawów chorobowych; może przekazywać czynniki chorobotwórcze innym organizmom, niekoniecznie własnego gatunku lub potomstwu
infekcja; wtargnięcie do organizmu biologicznych czynników chorobotwórczych
stan pełnego, dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub niedomagania
Zadania
Przyporządkuj rodzajom zdrowia odpowiednie opisy.
zdrowie emocjonalne, zdrowie fizyczne, zdrowie umysłowe, zdrowie społeczne
| sprawne i prawidłowe działanie narządów | |
| zdolność do sprawnego i logicznego myślenia | |
| umiejętność radzenia sobie ze stresem | |
| zdolność do nawiązywania kontaktów międzyludzkich |
Przyporządkuj czynnikom chorobotwórczym nazwy chorób.
wirusowe zapalenie wątroby, tasiemczyca, różyczka, grypa, glistnica, gruźlica, toksoplazmoza, rzęsistkowica, tężec, owsica, rzeżączka, malaria
| wirusy | |
|---|---|
| bakterie | |
| pierwotniaki | |
| robaki pasożytnicze |
Uporządkuj w kolejności chronologicznej, zaczynając od góry, etapy przebiegu choroby zakaźnej.
- objawy ogólne
- zdrowienie
- zakażenie
- wylęganie
- objawy typowe dla choroby
Oceń prawdziwość poniższych zdań i zaznacz odpowiedź Prawda lub Fałsz. Do sytuacji, w których choroby mogą przenosić się bezpośrednio należą
| Prawda | Fałsz | |
| całowanie i podawanie ręki na powitanie. | □ | □ |
| spożycie mięsa zawierającego larwy tasiemca. | □ | □ |
| kontakt płciowy. | □ | □ |
| wykonanie tatuażu zakażoną igłą. | □ | □ |
| picie mleka od krowy chorej na gruźlicę. | □ | □ |
| przetoczenie zakażonej krwi osobie zdrowej. | □ | □ |
| ugryzienie przez lisa chorego na wściekliznę. | □ | □ |
Zaznacz te zachowania, które należą do profilaktyki chorób zakaźnych i pasożytniczych.
| Prawda | Fałsz | |
| szczepienia ochronne | □ | □ |
| unikanie używek i picia alkoholu | □ | □ |
| picie przegotowanej wody | □ | □ |
| codzienne spacery niezależnie od pogody | □ | □ |
| używanie tylko własnych przyborów toaletowych | □ | □ |
| stosowanie diety wegetariańskiej | □ | □ |