Nowonarodzone dziecko, niezdolne do przeżycia bez pomocy dorosłych, w ciągu kilkunastu lat przekształca się w samodzielną osobę zdolną do wydania własnego potomstwa. Czas dzieciństwa u zwierząt podobnych do nas wielkością trwa zaledwie 2‑3 lata. Z czego wynika ta różnica?

RKyNVuBhlJZIG1

Rodzice z dziećmi, chłopcem i dziewczynką, kąpią się w basenie. Dzieci mają nadmuchiwane koła.

1. Rozwój człowieka

Rozwój osobniczyrozwój osobniczyRozwój osobniczy człowieka, zwany ontogenezą, rozpoczyna się w momencie zapłodnienia, a kończy z chwilą śmierci osobnika. Obejmuje 2 okresy rozwojowe:

• prenatalnyrozwój prenatalnyprenatalny – wewnątrzmaciczny, który trwa od momentu poczęcia aż do narodzin,

• postnatalny –rozwój postnatalnypostnatalny –pozamaciczny, trwający od urodzenia do śmierci.

Rozwój przebiegający poza organizmem matki obejmuje kolejno następujące po sobie etapy: noworodkowy, niemowlęcy, poniemowlęcy, dzieciństwa, dojrzewania, dorosłości oraz przekwitania i starości. Od chwili narodzin w organizmie zachodzi szereg zmian prowadzących do osiągnięcia dojrzałości fizycznej, psychicznej i społecznej. Rozwój fizyczny obejmuje wzrost, zmianę proporcji ciała, zwiększenie jego masy, zmiany w funkcjonowaniu tkanek i narządów.

R1Wi0PY2NxgGo1

Ilustracja przedstawia zarysy zmieniającej się sylwetki człowieka od narodzin do dorosłości. Na osi X podpisane lata. Linie poziome wskazują proporcje ciała, wyrażone ułamkami. W miarę dorastania zmieniają się proporcje wielkości głowy w stosunku do długości ciała.

Rozwój psychiczny odbywa się w miarę nabywania umiejętności rozpoznawania swoich emocji i panowania nad nimi oraz budowania relacji z otoczeniem, szczególnie społecznym. W efekcie osiąga się dojrzałość społeczną, która pozwala pełnić role na przykład matki, ojca, pracownika, obywatela. Wszystkie procesy rozwojowe zachodzą etapami i w różnym tempie. Na rozwój człowieka od samego początku ma wpływ wiele czynników, które można podzielić na 2 grupy: genetyczne (odziedziczone po rodzicach) i środowiskowe. Te ostatnie obejmują czynniki geograficzne (klimat), społeczno‑ekonomiczne (sytuacja rodzinna, warunki mieszkaniowe, materialne), psychiczne (wpływ rodziny i grup rówieśniczych, własna aktywność, stres) oraz choroby.

2. Okres dzieciństwa

Najważniejsze okresy rozwojowe obejmujące dzieciństwo to okresy: noworodkowy, niemowlęcy, poniemowlęcy, dzieciństwa.

RWQpKuAq7vwO41

Fotografie przedstawiają etapy rozwoju człowieka od narodzin do wczesnego dzieciństwa. Fotografia przedstawia poziomo noworodka w pieluszce, leżącego na plecach, z głową zwróconą w dół. Rozłożone rączki i nóżki. Nad brzegiem pieluszki niezagojony pępek.

R4nLHnGyidfxr1

Fotografia przedstawia dziecko raczkujące po dywanie w prawo w stronę zabawki. Rozwija zdolności motoryczne. W tle ciemny regal z zabawkami.

RLlyKCuig1xVn1

Fotografia przedstawia dziecko siedzące przy stole. Na widelec samodzielnie nabiera jedzenie z talerza. Rozwija koordynację ruchów.

RGGnIuRpu1vjd1

Fotografia przedstawia dziecko w wieku około czterech lat. Dziewczynka siedzi przy stole, samodzielnie układa puzzle. Rozwija zdolność logicznego myślenia.

Okres noworodkowy rozpoczyna się w momencie urodzenia i trwa ok. 28 dni. Dziecko ma w tym czasie słabo rozwinięty układ nerwowy, którego działanie opiera się na takich odruchach bezwarunkowych, jak ssanie i chwytanie. Maluch reaguje na głos i zapach matki. Jego proporcje ciała są bardzo charakterystyczne: duża głowa, długi tułów, krótka szyja i kończyny.

Okres niemowlęcy trwa od początku 2. miesiąca do końca 1. roku życia. Jest etapem najszybszych zmian w zakresie wzrostu i rozwoju młodego organizmu. Dziecko uczy się chodzić, gaworzy, jest bardzo ruchliwe, reaguje na polecenia, wyrzynają mu się pierwsze zęby mleczne. Okresy noworodkowy i niemowlęcy to czas szczególnej więzi z matką, która ulega wzmocnieniu w trakcie karmienia piersią. Do 6. miesiąca życia dziecka mleko matki powinno być jego jedynym pokarmem. Zawarte są w nim wszystkie związki potrzebne do rozwoju młodego organizmu oraz przeciwciała. Niemowlę nie ma jeszcze wykształconego własnego systemu odporności, więc w zwalczaniu chorób pomagają mu przeciwciała jego matki. Skład mleka matki zmienia się, dostosowując do etapu rozwoju dziecka.

W okresie poniemowlęcym, trwającym do końca 3. roku życia, tempo rozwoju maleje, dziecko zaczyna się usamodzielniać, zgłasza swoje potrzeby fizjologiczne. Wiek dzieciństwa trwa od 3. do 7. roku życia. W tym okresie zachodzi dużo zmian. W szkielecie odkłada się coraz więcej soli mneralnych i staje się on coraz bardziej skostniały, pierwsze zęby mleczne są wymieniane na stałe, następuje rozwój układu mięśniowego, rozwija się pamięć, zdolność do abstrakcyjnego myślenia. Dziecko doskonali sprawność fizyczną, umiejętność pisania i czytania, uczy się funkcjonowania w grupie.

3. Okres dojrzewania

W okresie dojrzewania zwiększa się aktywność hormonów płciowych, które odpowiadają za zmiany w budowie i funkcjonowaniu narządów (głównie układu rozrodczego) oraz wytworzenie drugorzędowych cech płciowych. Zmieniają się proporcje ciała, kształt sylwetki, dojrzewa układ odpornościowy.

Dziewczęta zaczynają dojrzewać ok. 9.-10. roku życia. Pierwsze 2 lata to okres intensywnego wzrostu. Dlatego dziewczynki w tym wieku są wyższe od swoich rówieśników. Stopniowo zmienia się sylwetka – wydłużają się kończyny, rozwijają biodra, w związku z przyrostem tkanki tłuszczowej zwiększa się masa ciała. Ok. 13. roku życia pojawia się pierwsza miesiączka (menstruacja). Polega ona na złuszczaniu się wewnętrznej wyściółki macicy, któremu towarzyszy niewielkie krwawienie. Początkowo miesiączki występują nieregularnie, potem średnio raz w miesiącu. Piersi powiększają się, pojawia się owłosienie łonowe, następnie pachowe i kończyn.

Chłopcy zaczynają dojrzewać średnio 2 lata później od dziewcząt, czyli ok. 11.-12. roku życia. W tym okresie następuje szybki wzrost ciała. W związku z rozwojem tkanki mięśniowej zmienia się sylwetka chłopca i wzrasta jego masa. Pojawia się zarost na twarzy, owłosienie łonowe, pachowe i kończyn. Objawem dojrzewania u chłopców jest zmiana barwy głosu z dziecięcej na męską. Zjawisko to nazywa się mutacją. Jest ona wynikiem wydłużania strun głosowych. Na wysokości krtani tworzy się zgrubienie, tzw. jabłko Adama. Jądra zaczynają produkować plemniki, które są usuwane w nocy w wyniku tzw. polucji.

RwONDBO98ceHY1

Ilustracja przedstawia dwa wykresy liniowe. Niebieski kolor oznacza chłopca, czerwony dziewczynkę. Lewy wykres opisuje wysokość ciała. Oś X wyznacza wiek w latach, oś Y wskazuje roczne przyrosty masy ciała w centymetrach. Prawy wykres opisuje masę ciała. Oś X oznacza wiek w latach, na osi Y oznaczono roczny przyrost masy ciała w kilogramach.

U dziewcząt i chłopców wzrost stężenia hormonów płciowych ma wpływ także na samopoczucie psychiczne. Pojawiają się stany rozdrażnienia, nerwowości, częste zmiany nastroju. Nawet niewielkie problemy stają się wielkimi, czasem wręcz życiowymi. Dziecko, do tej pory uzależnione od rodziców, próbuje zaznaczyć swoją indywidualność i zdolność do samodzielnego podejmowania decyzji. W tym czasie na zachowanie ogromny wpływ mają koleżanki i koledzy. Młodzi ludzie, nie bacząc na konsekwencje, podejmują ryzykowne działania. Następuje zmiana zainteresowań, kształtuje się system norm i zasad.

W okresie dojrzewania uaktywniają się gruczoły łojowe, a cera staje się tłusta i trądzikowa. Czasem środki codziennej pielęgnacji nie wystarczają, by nie tworzyły się na skórze zmiany mogące powodować trwałe blizny. Gdy kosmetyki stają się nieskuteczne, należy swój problem przedstawić lekarzowi dermatologowi, który dobierze odpowiednie leki, pozwalające zredukować skórne objawy dojrzewania. W okresie dojrzewania zwiększa się też aktywność gruczołów potowych, a zapach potu staje się intensywny. Powoduje to, że wzrasta znaczenie higieny, zwłaszcza intymnej. W tym okresie należy regularnie obmywać narządy płciowe, stosując środki do higieny o właściwym pH.

4. Dorosłość i starość

W wieku ok. 25 lat, gdy organizm osiągnął dojrzałość biologiczną, rozpoczyna się kolejny etap rozwoju – dorosłość. Wiąże się ona z uzyskaniem dojrzałości psychicznej i społecznej, które pojawiają się 3‑4 lata po osiągnięciu dojrzałości fizycznej. Dojrzałość psychiczna oznacza równowagę emocjonalną i uczuciową, zdolność do podejmowania samodzielnych, odpowiedzialnych decyzji. Dojrzałość społeczna określa zdolność do podjęcia pracy, osiągnięcia niezależności materialnej, przyjęcia określonych ról i norm społecznych. Jest to czas, w którym zapadają życiowe decyzje, np. dotyczące założenia rodziny. Okres dorosłości trwa do ok. 50 roku życia.

R1d2rL0xgXZ7I1

Galeria fotografii przedstawia etapy rozwoju człowieka od dojrzewania do starości. Fotografia przedstawia grupę czterech rozmawiających ze sobą chłopców w wieku około 12 lat. To okres, w którym grupa rówieśników odgrywa dużą rolę w życiu jednostki.

RJQ8mJDZbIEJm1

Fotografia przedstawia na ulicy parę ludzi w wieku około 30 lat, pochylonych nad wózkiem z dzieckiem. To okres dojrzałości fizycznej, psychicznej i społecznej.

RghtzleQbPSfJ1

Fotografia przedstawia parę ludzi w wieku około 50 lat. Stoją da drewnianym tarasie, za nimi trzcinowe zadaszenie. Są objęci i uśmiechnięci.

RbVPe7wGJkPcV1

Fotografia przedstawia parę ludzi w wieku około 65 lat, siedzących razem na kanapie przy komputerze. Za nimi półki z książkami. Okres starości pozwala oddać się swoim zainteresowaniom.

Po okresie dorosłości rozpoczyna się przekwitanie – etap, kiedy w organizmie stopniowo zaczynają zachodzić fizjologiczne zmiany związane z wchodzeniem w okres starzenia się. Skóra powoli traci jędrność, pojawiają się zmarszczki, włosy siwieją, spada tempo przemian metabolicznych, co może być przyczyną zwiększenia masy ciała. Ten etap rozwoju osobniczego rozpoczyna się u kobiet między 45‑55, u mężczyzn między 55‑60 rokiem życia. W tym wieku spada poziom hormonów płciowych. U kobiet prowadzi to do zaniku cyklu menstruacyjnego i jajeczkowania. Pojawiają się zaburzenia nastroju, bezsenność, naprzemienne uczucia zimna i gorąca. Mężczyźni na ogół zachowują zdolność wytwarzania gamet do późnego wieku, ale ich zdolność rozrodcza się obniża. Od ok. 65 roku życia organizm człowieka wchodzi w okres starzenia się. Kończy się okres pracy zawodowej, ludzie przechodzą na emeryturę, wolny czas w głównej mierze poświęcają na rozwój swoich zainteresowań. Starzenie związane jest ze zmniejszającymi się zdolnościami regeneracyjnym komórek i tkanek, spadkiem odporności, zmniejszeniem gęstości kości, co zwiększa ich podatność na złamania. Pogorszeniu ulega wzrok i słuch, zmniejsza się sprawność fizyczna.

Ludzie starsi często potrzebują zrozumienia i cierpliwości, wsparcia ze strony rodziny. Pomoc osobom starszym często obejmuje podstawową obsługę, np. zrobienie zakupów, pomoc przy zejściu i wejściu po schodach. Przebieg i czas trwania tego etapu rozwojowego zależą od czynników genetycznych i środowiskowych. Prawidłowe odżywianie się, aktywność fizyczna i umysłowa, oraz dobre samopoczucie psychiczne pomagają opóźnić procesy starzenia.

Podsumowanie

• Rozwój osobniczy człowieka rozpoczyna się w chwili jego poczęcia, a kończy, gdy osoba umiera.

• Ontogeneza obejmuje okres rozwoju prenatalnego i postnatalnego.

• W rozwoju postnatalnym wyróżniamy następujące etapy rozwojowe: noworodkowy, niemowlęcy, poniemowlęcy, dzieciństwa, dojrzewania, dorosłości, przekwitania i starości.

• Organizm ludzki najszybciej rośnie w okresie noworodkowym i niemowlęcym .

• Okres dojrzewania to czas intensywnych przemian fizycznych i psychicznych, będących wynikiem działalności hormonów, głównie płciowych.

• Na pełną dojrzałość składają się dojrzałość fizyczna, psychiczna i społeczna.

Słowniczek

Zadania