Co to znaczy „bohater”?

Maria Krüger Więcej niż król

Dziwna i niespokojna była wiosna w 1794 roku. Wiadomo, co prawda, że w marcu, jak w garncu – śnieg i słońce na zmianę, ale takiego marca to jeszcze ludzie w Rzędowicach nie pamiętali. Bo albo mróz, ostry, lutowy – albo za chwilę słońce zaczynało grzać mocno, jak w czerwcu. Toteż dziewuszki od Bartoszów, te dwie starsze, Helenka i Cecylka, wybiegały co chwila z chaty zwabione ciepłem, a potem, kiedy znów sypnęło śniegiem i zimno się zrobiło, ze śmiechem wracały do domu. Aż matka zaczęła się na nie gniewać, że od trzaskania drzwiami opadnie ciasto w dzieżyj0000008OKB6v21_000tp002dzieży zaczynionej0000008OKB6v21_000tp003zaczynione na chleb.
– Lepiej byście Justynkę zabawiły i Felisia pokołysały zamiast tych psot! – wołała za nimi.
– A pozwoli nam mama pomagać przy pieczeniu? Będziemy mogły upiec wyskrobekj0000008OKB6v21_000tp004wyskrobek? – dopytywały się dziewczynki.
– Pozwolę, pozwolę – zgodziła się. Ale najwidoczniej nie była skora do przekomarzania się, tylko chodziła zamyślona, jakby zatroskana. I chociaż przed chwilą przykazywała dziewczynkom, by drzwi nie otwierały ze względu na to ciasto w dzieży, to przecież sama co jakiś czas otwierała je i wyglądała na drogę, co wiodła przed chatą.
Aż wreszcie już o późnym zmierzchu dało się słyszeć radosne ujadanie Burka i zanim mama zdążyła podejść do drzwi, aby wyjrzeć – do chaty wszedł ojciec.
– Tatulko! – pisnęły radośnie dziewczynki i podbiegły do niego, a mama wołała uszczęśliwiona: – Wojtuś! Przecież jesteś nareszcie. Czemu tak późno! Gdzieżeś chodził?
A Wojciech Bartosz stał przez chwilę w progu, oświetlony czerwonym blaskiem buchającym z pieca. Krzepki był, rozrośnięty w ramionach. Jasne włosy, prawie do ramienia długie i przycięte nad czołem w równą grzywkę, wyglądały w tym świetle jak złote, wąsy miał jasne, bujne jak dwa kłosy pszeniczne. Stał tak, a w ręce trzymał kosę. Dziewczynki zaś zadziwiły się, czemu ta kosa wyglądała inaczej niż wtedy, kiedy ojciec brał ją do kośbyj0000008OKB6v21_000tp005kośby? Czemu jej srebrem połyskujące ostrze postawione jest teraz do góry, sztorcem? Nie śmiały jednak pytać. Zresztą ojciec zaraz sam zaczął opowiadać mamie, że musiał długo czekać u kowala Ambroża, aby kosę odkuł jak należy, na sztorc. I stuknął drzewcem kosy o polepęj0000008OKB6v21_000tp006polepę, aby pokazać, jak to teraz ostrze się mocno trzyma. Potem jeszcze powiedział, że chłopi ze wsi, którzy razem z nim idą do Naczelnika Kościuszki, to wszyscy mają tak samo kosy odkute.
– Na wojnę idziecie? Jezu, na wojnę! – mama przestraszyła się i zaczęła płakać.
Ojciec pokiwał tylko głową.
– Ano tak trzeba, Jaguś, tak trzeba. Idą młodzi i idą starsi gospodarze. Wieczorem każdy z nas cichcem się z chaty wymknie. Nie pójdziemy dużą gromadą, tylko tak po kilku. Chyłkiem, aby chyłkiem, bo ruskie wojska stoją wokoło. Tormasowj0000008OKB6v21_000tp007Tormasow, jak powiadają, samych kozaków ma dwa pułki i jazdy więcej niż dziesięć szwadronówj0000008OKB6v21_000tp008szwadronów. A jeszcze za Denisowemj0000008OKB6v21_000tp009Denisowem idą jego wojska… Na Skalmierzj0000008OKB6v21_000tp00ASkalmierz będziemy się przedzierać!

RV4bK1PtOqFRc1

Akwarela przedstawia młodego mężczyznę w bogato zdobionym chłopskim stroju, trzymającego w uniesionej lewej dłoni flagę Polski rozpiętą na trzonku kosy, której osadzone na sztorc ostrze zwrócone jest ku dołowi, a w prawej opuszczonej, podanej nieco do przodu, szablę. Ukazaną lewym półprofilem twarz czerwieni rumieniec. Brwi długie, a zaraz nad nimi futrzany, czarny otok czapki krakowskiej, czerwonej rogatywki z piórkiem u boku. Sukmana z kilkoma rzędami sznurkowych szamerunków na piersi, górą rozchylona, ukazuje czerwoną podszewkę oraz koszulę z pionowymi pasami czerwonych i niebieskich haftów. Na nogach wysokie za kolana czarne buty ze ściętymi, podwiniętymi nieco czubkami. Za pasem pokaźna siekiera.

I zaraz zaczął szykować się do drogi. Ale odświętnie, jakby na odpust. Wziął nową sukmanęj0000008OKB6v21_000tp00Bsukmanę z czerwonym i czarnym wyszywaniem i buty nowe, a na głowę wcisnął czerwoną krakuskęj0000008OKB6v21_000tp00Ckrakuskę, tę, co ją niedawno kupił na jarmarku. Kazał też mamie naszykować zawiniątko, a były w nim dwie koszule, prześcieradło z grubego płótna i kawał chleba (…). Jeszcze tylko zjadł trochę zacierek01zacierek, które mama przed nim postawiła, aby nie szedł głodny na tę wyprawę, a potem wąsy otarł, mamę objął i przytulił.
– Nie płacz, Jagna – powiedział. – Nie płacz! Muszę iść. Tak trzeba. Naczelnik wzywa ku ojczyzny ratowaniu. Wygonimy carskie wojska.
Pocałował mamę w czoło, dziewczynki pogłaskał po włosach i wziął tę swoją kosę na sztorc odkutą, zawiniątko i szybko wyszedł z chaty.
– Reta! – jęknęła mama – jakże dadzą radę? Z kosą na armaty? Zginie niechybnie! – i rozpłakała się gorzko, a za nią wszystkie dzieci: Helenka, Cecylka, Justynka i ten mały Feliś w kołysce.
W dwa dni później przyszła wiosna, taka już prawdziwa. I słońce przygrzało na dobre, i sady zaczęły rozkwitać, i łąki nagle pozieleniały. A zaraz potem do Rzędowic, do dworu, przybył jakiś gość. Po wsi od razu rozeszło się, że to młody oficer z wieściami od Kościuszki. A wieści były nie byle jakie: pod Racławicamij0000008OKB6v21_000tp00DRacławicami bitwa była ogromna, carscy mieli armaty i z nimi ruszyli na polskie szeregi. Ale Naczelnik Kościuszko, widząc tę przewagę nieprzyjaciela, wezwał do ataku kosynierówj0000008OKB6v21_000tp00Ekosynierów.
– Kosynierów? Na armaty? – pytali z niedowierzaniem ludzie we wsi.

RdbAf8AkbwvJq1

Fotografia przedstawia w ujęciu od dołu, na tle błękitnego nieba i szpaleru drzew, pomnik Bartosza Głowackiego w Janowiczkach. Bohater bitwy pod Racławicami został ukazany w długiej odrzuconej ku tyłowi chłopskiej sukmanie, z ozdobnym potrójnym zapięciem i rozciętymi podwiniętymi wysoko mankietami. Długa okrywająca biodra koszula jest w talii spięta szerokim pasem. Luźne chłopskie spodnie wpuszczone w buty z cholewami.

– Ano tak! A wiecie, kto szedł pierwszy do ataku? Nasz Bartosz! Zaś za nim ławą ruszyli chłopi z kosami i pikami. I zabrali te armaty! A Bartosz to jedną zatkał swoją krakuską.
– Mój Wojtek? – dopytywała się Jagna, bo pobiegła do dworu posłuchać nowin. – A czy aby nie ranny?
Cecylka i Helka, trzymając się maminego fartucha, słuchały tylko tego, co mówili dorośli, i już nie wiedziały, czy płakać, czy cieszyć się, bo takie to wszystko wydało się im niezwykłe.
Tymczasem ten oficer, który od Naczelnika przyjechał z wieściami, stał teraz na ganku i opowiadał ludziom, jak to Naczelnik, sam też w chłopską sukmanę przyodziany, zawiesił szarfę na piersi Bartosza i zrobił go dowódcą regimentu grenadierówj0000008OKB6v21_000tp00Fregimentu grenadierów krakowskich. I szlachectwo mu nadał, i do herbu swojego przyjął. 'Jako, żeś urodzony we wsi Głowacz, będziesz się teraz zwał Bartosz Głowacki, herbu Korczak!' — tak mówił Naczelnik. I jeszcze list przysłał do dziedzica w Rzędowicach, 'aby o żonie i dzieciach oficera Bartosza Głowackiego miał staranie'. I pisał też Naczelnik do dziedzica, aby Bartosza od pańszczyzny02pańszczyzny uwolnił.
– Nie tylko uwalniam, ale i tę zagrodę, w której mieszkał, na wieczne czasy jemu, jego żonie i dzieciom na własność oddam – powiedział na to dziedzic. A tymczasem już cała wieś szykowała się na przyjęcie Naczelnika Kościuszki i jego wojska, bo właśnie przez posła zapowiedział swoje przybycie.
Potem już było jak w bajce, która się dobrze kończy. Wszyscy zabrali się do roboty. Dziewczęta i chłopcy niedorośli zabrali się do strojenia świerkowymi gałązkami chat i płotów. Starsi, ci, co na wojnę pójść nie mogli, ustawili stoły i ławki, kobiety zabrały się do szykowania jedzenia i pieczenia chleba i mięsa, bo nikt niczego nie żałował na tak wielkie święto. A kiedy na białym koniu przyjechał na czele kosynierów pan Kościuszko w krakowskiej sukmanie, to potem razem z Bartoszem Głowackim i jego żoną za jednym ze stołów siadł i winem z dworu przyniesionym pił zdrowie Bartosza. A wszyscy żołnierze, a także ludzie z wioski i ze dworu wołali:
– Vivat! Niech żyje nasz Naczelnik! Vivat! Niech żyje Bartosz Głowacki! Niech żyje nasz bohater! (…)
Zaś Helka i Cecylka, wyszorowane, przystrojone odświętnie, z warkoczykami pięknie splecionymi, patrzyły na to wszystko, siedząc z boku na zydelkuj0000008OKB6v21_000tp00Gzydelku i pojadając słodkie placuszki. Nie wszystko jeszcze tak dobrze rozumiały, bo przecież Helka miała dopiero osiem lat, a Cecylce szło na siódmy. Były jednak bardzo szczęśliwe.
A wieczorem Helka, senna już po tak niezwykłym dniu, kiedy Bartoszowa układała ją do spania, zapytała:
– Matulko, a co to znaczy bohater?
Jagna Bartoszowa uśmiechnęła się.
– Bohater, córciu, to znaczy bardzo dużo, to znaczy więcej niż król…
– Więcej niż król? – powtórzyła Helcia. I zasnęła spokojnie.

unikatowy_nr_id_wpisu_01 Źródło: Maria Krüger, Więcej niż król, [w:] tejże, Złota korona: opowiadania z historii Polski, Wrocław 2001, s. 249–253.