Cuda natury – wyżyny
Jest takie powiedzenie, że kropla drąży skałę. Oznacza ono, że działając powoli, początkowo nie widać efektów, ale z czasem osiąga się doskonałe wyniki. Czy to jednak możliwe, żeby woda rzeczywiście zmieniła kształt skały? Oczywiście. Wiele przykładów rzeźbienia skał przez wodę znajdziemy na polskich wyżynach.
jakie są podstawowe formy terenu;
jak ukształtowane są pobrzeża, pojezierza i niziny.
opisywać proces rozpuszczania skał przez wodę;
oceniać wartość turystyczną wyżyn;
omawiać gospodarcze wykorzystanie polskich wyżyn.
1. Krajobraz polskich wyżyn
Obszary leżące na wysokościach bezwzględnych większych niż niziny i o niewielkich wysokościach względnych nazywamy wyżynami. Wyżyny w Polsce leżą przeważnie na wysokości 200–400 m n.p.m., choć są miejsca, gdzie poszczególne wzniesienia przekraczają nawet 600 m n.p.m. Na tej podstawie wyróżniono trzy wielkie wyżyny: Wyżynę Śląsko‑Krakowską, Wyżynę Małopolską i Wyżynę Lubelską (z Roztoczem). Na Wyżynie Śląsko‑Krakowskiej można wyróżnić mniejsze regiony: Wyżynę Śląską i Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską. Teren wyżyn jest w większości falisty i pagórkowaty. Jedynie na Wyżynie Śląskiej przeważają tereny równinne.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjpILmrpv
Najwyżej położony fragment Wyżyny Małopolskiej to Góry Świętokrzyskie. Ich najwyższy szczyt – Łysica – osiąga wysokość 612 m n.p.m. Większość wierzchołków jest jednak znacznie niższa. Różnice wysokości względnych są niewielkie, dlatego cały obszar zaliczany jest do wyżyn. Twarde skały tworzące najwyższe partie Gór Świętokrzyskich, czyli Łysogór, uległy częściowo niszczącym siłom warunków atmosferycznych i rozpadły się, formując rumowiska. W Górach Świętokrzyskich nazywa się je gołoborzamigołoborzami.
2. Zjawiska i formy krasowe
Częścią Wyżyny Śląsko‑Krakowskiej jest Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska, gdzie najłatwiej zaobserwować formy krasoweformy krasowe będące efektem rozpuszczania wapieni i niektórych innych skał przez wodę. Na skutek tego skały przyjmują zadziwiające kształty. Pod ziemią natomiast wymywane są coraz szersze szczeliny, które stopniowo łączą się, tworząc jaskinie. Gdy stropy jaskiń zapadają się, to na powierzchni powstają różnych rozmiarów zagłębienia, zwane lejami krasowymilejami krasowymi. Skały, których nie zniszczyła woda, nazywamy ostańcamiostańcami.
Czasami, głównie w jaskiniach, możemy zaobserwować zwisające ze stropu sople skalne (stalaktytystalaktyty) oraz nacieki narastające coraz wyżej z dna jaskini (stalagmitystalagmity), a także kolumny łączące podłoże ze stropem jaskini (stalagnatystalagnaty).
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjpILmrpv
Wykazanie wpływu wody zawierającej kwas na skały.
3 szklane naczynia,
ocet,
kreda,
wapień,
kawałek granitu.
Umieść w jednym naczyniu okruch skały wapiennej i oblej go niewielką ilością octu. Obserwuj, co się dzieje.
W drugim naczyniu umieść okruch granitu i oblej go octem. Obserwuj, co się dzieje.
W trzecim naczyniu umieść okruch kredy i również oblej octem. Obserwuj, co się dzieje.
Jeżeli na powierzchni skały obserwujesz zmiany, to znaczy, że rozpuszcza się ona pod wpływem kwasu znajdującego się w occie. Jeżeli brak jest jakiejkolwiek reakcji w kontakcie kwasu ze skałą, to znaczy, że minerały, z których się składa, są odporne na działanie kwasów.
Skały wapienne Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej powstały z mułu naniesionego przez wodę morską, z wapiennych skorupek i szkieletów zwierząt oraz substancji odłożonych przez mikroorganizmy. Wszystkie te organizmy żyły w morzu w okresie geologicznym zwanym jurą. Z tego powodu stosowana jest inna nazwa tej krainy – Jura Krakowsko‑Częstochowska.
Tworzenie się form naciekowych w jaskiniach jest procesem powolnym, trwającym tysiące lat. Dlatego nie wolno ich niszczyć. Pamiętajmy o tym podczas zwiedzania jaskiń.
3. Znaczenie wyżyn
Część powierzchni wyżyn użytkowana jest rolniczo. Wyżyna Lubelska słynie z rolnictwa wykorzystującego żyzne czarnoziemy. Lasy na wyżynach są na ogół niewielkie i rozproszone. Jednym z najładniejszych jest Puszcza Jodłowa w Górach Świętokrzyskich.
Polskie wyżyny należą do najbardziej atrakcyjnych pod względem turystycznym obszarów naszego kraju. Znajduje się tu wiele parków narodowych, rezerwatów i okazałych zabytków. Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej można zwiedzić zamki warowne tworzące tzw. Szlak Orlich Gniazd. Popularnym sposobem spędzania czasu w okolicach Gór Świętokrzyskich i na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej jest wspinaczka skałkowa.
Podsumowanie
W Polsce wyróżniamy trzy duże wyżyny: Wyżynę Śląsko‑Krakowską, Wyżynę Małopolską i Wyżynę Lubelską. Częścią Wyżyny Małopolskiej są Góry Świętokrzyskie. Wyżynę Śląsko‑Krakowską dzielimy na Wyżynę Śląską i Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską.
Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej można obserwować formy krasowe będące skutkiem rozpuszczania skał przez wodę.
Na Wyżynie Lubelskiej panują dobre warunki dla rozwoju rolnictwa.
Wyżyny są też obszarem atrakcyjnym turystycznie.
Korzystając z dowolnych źródeł, przygotuj plakat o jednym z parków narodowych leżących na wyżynach. Opisz jego położenie, narysuj przykładowe rośliny i zwierzęta tam występujące. Umieść również informacje o innych ciekawych obiektach znajdujących się na tym terenie.
Zobacz także
Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:
Rzeźbiarze krajobrazu
Jaki kształt może mieć powierzchnia Ziemi?
Słowniczek
używana w Górach Świętokrzyskich nazwa rumowiska skalnego składającego się z odłamków skalnych
formy powstające na skutek oddziaływania wody (najczęściej zakwaszonej) na skały wapienne
okrągłe lub owalne zagłębienie terenu powstałe na skutek procesów krasowych zachodzących w skałach
skalne wzniesienie często o stromych lub pionowych ścianach
naciek jaskiniowy w kształcie słupa narastającego od dna jaskini krasowej, powstający na skutek wytrącania się związków wapnia z wody kapiącej ze stropu
naciek jaskiniowy w kształcie kolumny, powstający po połączeniu stalaktytu ze stalagmitem
naciek jaskiniowy w kształcie sopla zwisającego ze stropu jaskini, powstający na skutek wytrącania się związków wapnia z kapiącej wody
Zadania
Wybierz wysokość bezwzględną, jaką przyjęto umownie za dolna granicę wyżyn w Polsce.
- 0 m n.p.m.
- 100 m n.p.m.
- 400 m n.p.m.
- 500 m n.p.m.
- 1000 m n.p.m.
- 200 m n.p.m.
Wybierz prawidłowe nazwy wyżyn w Polsce.
- Wyżyna Krakowsko-Częstochowska
- Wyżyna Mazowiecka
- Wyżyna Mazurska
- Wyżyna Małopolska
- Wyżyna Lubelska
- Wyżyna Lubuska
- Wyżyna Wielkopolska
- Wyżyna Karpacka
Wybierz skały podlegające procesom krasowienia.
- wapień
- granit
- bazalt
- kreda
- marmur
- mułowiec
- piaskowiec
- piasek
Wybierz czynnik niezbędny, aby zachodziły zjawiska krasowe.
- piasek
- temperatura
- wiatr
- światło słoneczne
- lodowiec
- woda
Wybierz poprawną nazwę trasy turystycznej prowadzącej przez zamki Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.
- Trasa Orlich Gniazd
- Szlak Zamków Jurajskich
- Szlak Białych Skał
- Szlak Orlich Piór
- Szlak Ptasich Gniazd
- Szlak Orlich Gniazd
Uzupełnij z listy.
ze szczytu, wulkanach, stalagmitami, filar, stalagnat, grota, stalagnatami, klifach, ze ścian, z dna, jeziorach, wapnia, wody, tlenu, węgla, jaskinach, słup soli, jaskiniowcami, z wylotu, stalaktytami
Gdy woda nasyci się węglanem .......................... , może nastąpić zjawisko wytrącania rozpuszczonej uprzednio skały. Ma to najczęściej miejsce w .......................... , gdzie tworzą się efektownie wyglądające nacieki. Zwisające ze stropu jaskini sople zwane .........................., a narastające coraz wyżej .......................... jaskini nazywamy stalagmitami. Gdy obie te formy połączą się, powstaje ...........................