Do tej pory mówiliśmy, że gramatyka służy porządkowaniu wiedzy o świecie. Myślimy o zjawiskach konkretnych czy abstrakcyjnych i próbujemy je w języku poukładać (kategoryzować). Rzeczowniki nazywają świat, przymiotniki i przysłówki mówią o właściwościach przedmiotów i zdarzeń. Samo opisywanie zaś, nazywanie, wskazywanie jest czynnością. Aby opowieść o świecie pozajęzykowym była wyrazistsza, spójrzmy na najważniejszą część mowy, która pojawia się w myśleniu, działaniu i komunikowaniu. Jest nią czasownik.

R1OozBcTav1yJ1

Kalendarz Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o..

RVwgrTurgIeiK1

Notatnik Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Czasownik

Czasownik – jak podpowiada nazwa – to część mowy, która ma związek z czasem. Czasowniki pozwalają porządkować informacje zawarte w tekstach, pokazują je w różnym czasie – przeszłym („czytałem”), teraźniejszym („czytam”) i przyszłym („będę czytał”). Używamy ich również do tego, aby pokazać, jakie osoby uczestniczą w komunikacji („ja czytam” – „ty czytasz”, „my czytamy” – „wy czytacie”, „on, ona, ono czyta” – „oni, one czytają”) i jakie jest nastawienie autora do tego, o czym mówi (np. coś chce oznajmić: „właśnie czytam”, coś chce rozkazać lub żąda czegoś: „czytaj to, proszę” albo po prostu przypuszcza, że coś się dzieje, coś się stało: „pewnie czytałbym”). Co więcej, za pomocą czasownika potrafimy opowiadać o zdarzeniach skończonych („przeczytałem”), zapowiadać ich rezultat („przeczytam”) lub pokazywać, że trwają bez końca lub się powtarzają („wczoraj kupowałem”, „dzisiaj kupuję”, „jutro będę kupował”).

Czasownik przede wszystkim oznacza czynności, zdarzenia i stany, np.:

Jan idzie ulicą.
Nagle samochód wyjechał zza rogu.
Jan po południu zasnął.

Odmienia się przez:

• osoby (1., 2., 3.),

• czasy (przeszły, teraźniejszy, przyszły),

• tryby (oznajmujący, rozkazujący, przypuszczający),

• liczbę (pojedynczą, mnogą),

• rodzaj (męski, żeński, nijaki w liczbie pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy w liczbie mnogiej).

Każdy czasownik ma aspekt: dokonany lub niedokonany. Odmiana czasownika to koniugacja. W słowniku czasownik zapisany jest w formie nieodmiennej i nieosobowej, którą nazywamy bezokolicznikiem. Charakterystyczna jest dla niej końcówka „-ć”: „pisać”, „mówić”; rzadziej: „-c”: „móc”, „tłuc”.

Czas gramatyczny

Czasowniki opisujące czynności, które się powtarzają albo nie mają rezultatu, odmieniają się przez trzy czasy:

• przeszły – „czytałem”, „czytałeś”, „czytał”…

• teraźniejszy – „czytam”, „czytasz”, „czyta”…

• przyszły (złożony) – „będę czytał”, „będziesz czytał”, „będzie czytał”…

Aby wyrazić formę dotyczącą przyszłości, korzystamy z dwóch wyrazów. Jednym z nich jest odmieniane słówko „być”. Ponieważ forma ta składa się z dwóch wyrazów, nazywamy ją formą czasu przyszłego złożonego.

Czasowniki opisujące czynności, które się zakończyły lub które się zakończą, odmieniają się tylko przez dwa czasy:

• przeszły – „przeczytałem”, „przeczytałeś”, „przeczytał”…

• przyszły (prosty) – „przeczytam”, „przeczytasz”, „przeczyta”…

Aby wyrazić formę dotyczącą przyszłości, korzystamy wyłącznie z jednego wyrazu. Dlatego nazywamy ją formą czasu przyszłego prostego.

Osoba

Większość zdań zawiera osobową formę czasownika. Rozpoznamy ją po odpowiednich końcówkach i łatwo dopasujemy do wyrazów nazywających osoby: JA, TY, MY, WY, ON (ONA / ONO; ONI / ONE):

Wyrazy, które określają osoby, nazywamy zaimkami osobowymi. Są ważne w komunikacji, ponieważ zwykle wskazują:

• nadawców,

• odbiorców,

• kogoś, kto nie bierze udziału w komunikacji, ale się o nim wspomina.

Nie zawsze musimy korzystać z zaimków, aby wskazać osoby, które uczestniczą w zdarzeniach. W języku polskim informacje na ten temat zapisane są w końcówkach osobowych czasownika.

RTWf6FLDPJMRH

Postaci1 Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

RDqJ7SrHKI75W

Postaci2 Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Rodzaj w odmianie czasownika

W odmianie czasownika w czasie przeszłym i w przyszłym złożonym pojawiają się również formy rodzaju:

• w liczbie pojedynczej – męski, żeński, nijaki;

• w liczbie mnogiej – męskoosobowy, niemęskoosobowy.

Czas przeszły

Czas przyszły złożony

W formach czasu teraźniejszego oraz czasu przyszłego prostego nie wskazujemy rodzaju.

Zadaniowo