R1ZZjkwiAABNm

Wyprawy Krzyżowe, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Wyprawy Krzyżowe, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.

Wyprawy Krzyżowe, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Wyprawy Krzyżowe, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1ZZjkwiAABNm

Wyprawy Krzyżowe, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Wyprawy Krzyżowe, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0, muzyka: istockphoto.com.

Drażliwy problem – miecz i krzyż na Wschodzie?

Od momentu przekształcenia zachodniego Cesarstwa Rzymskiego w królestwa Germanów, Europa pod względem rozwoju cywilizacyjnego, w tym gospodarczego, znalazła się w cieniu Bizancjum i państw arabskich. Mimo rozwijania własnej kultury, łączącej wątki germańskie z dziedzictwem antycznym, Europejczycy jeszcze w X wieku czuli się onieśmieleni bogactwem kultur Wschodu. Również pod względem politycznym królestwa europejskie nie mogły równać się z Bizancjum czy – nieco później – państwami arabskimi. Jednak między XI a XIII wiekiem sytuacja zaczęła się zmieniać. Europa przyswajała osiągnięcia innych kultur, twórczo je przekształcając. Poprzez wyprawy krzyżowe po raz pierwszy od 476 roku aktywnie wpływały na sytuację polityczną na Wschodzie. Historycy różnili się i różnią diametralnie w ocenie wypraw krzyżowych. Dla jednych były one najbardziej wyrazistym sposobem zademonstrowania idealistycznego charakteru średniowiecznej Europy. Dla innych, zbędną demonstracją, która kosztowała Europę życie dziesiątków tysięcy młodych ludzi. Często też uważa się krucjaty za jeden z wielu przykładów ludobójstwa, w tym przypadku o podłożu religijnym. Aby jednak zabrać głos w tej dyskusji, trzeba przynajmniej w zarysie poznać dzieje wypraw krzyżowych.

Wyjątkowy czas?

W dziejach Europy wiele było wojen, w których wskazywano motywację religijną jako powód ich prowadzenia. Towarzyszące temu emocje nie trwały jednak dłużej niż kilkanaście lat. I najczęściej było to związane z realizacją politycznych interesów któregoś z władców. Tymczasem okres wypraw krzyżowych, liczony od początku obecności krzyżowców w Palestynie do oddania ostatniej twierdzy, to niemal dwa wieki. A wspomnienia i fascynacje tym niebywałym wysiłkiem militarnym były żywe wśród elit do końca epoki.

Polecenie 1

Żołnierzom cele walk wyznaczają politycy lub wyżsi rangą dowódcy. Spójrz na pochodzącą z około 1270 roku miniaturę przedstawiającą epizod z dziejów I wyprawy krzyżowej. Kto wskazuje cel, ku któremu mają zmierzać rycerze? Odpowiedz, zaznaczając właściwe dokończenie zdania w poniższym ćwiczeniu.

R1MkJXgxIdhkj1

Piotr z Amiens wskazuje krzyżowcom drogę do Jerozolimy Źródło: Piotr z Amiens wskazuje krzyżowcom drogę do Jerozolimy , rękopis, licencja: CC 0.

RggY17Ze0gj2g1

zadanie interaktywne

Osobą określającą cel dla gotowych do walki rycerzy jest

• król.
• możny wódz.
• mnich – kaznodzieja siedzący na ośle.

Świat muzułmański

Wypraw krzyżowych nie byłoby, gdyby Cesarstwo Bizantyjskie nie zderzyło się w VII wieku z potęgą świata muzułmańskiego. Gwałtowna ekspansja państwa zbudowanego przez Mahometa rozpoczęła się niemal natychmiast po jego śmierci. Początkowo wybierani przez wiernych, a od 661 roku wywodzący się z dynastii UmajjadówtKpvkmt6CM_000tp001Umajjadów kalifowietKpvkmt6CM_000tp002kalifowie podbili w krótkim czasie Syrię, Palestynę, Mezopotamię, Iran, Egipt i całą Afrykę Północną. Na początku VIII wieku wtargnęli na Półwysep Iberyjski i podbili większą część królestwa Wizygotów. Wkrótce przekroczyli granicę Pirenejów i zagrozili południowym ziemiom Galii. Ich ekspansję zatrzymały dopiero wojska Franków pod wodzą Karola MłotatKpvkmt6CM_000tp003Karola Młota (732 rok). U schyłku VIII wieku Arabowie ponownie zagrozili Galii. Wówczas Karol WielkitKpvkmt6CM_000tp004Karol Wielki podbił tereny po obu stronach Pirenejów i utworzył z nich marchię ze stolicą w Barcelonie.

Słabnący nacisk Arabów na Europę był ściśle związany z walkami toczącymi się w świecie muzułmańskim. Miały one podłoże religijne (starcia z szyitamitKpvkmt6CM_000tp005szyitami), plemienne i rodowe (konkurencja między poszczególnymi plemionami arabskimi i ich elitami).

Ostatecznie w 750 roku władzę nad kalifatem przejął ród Abbasydów. Za rządów Abbasydów cywilizacja i kultura społeczności zamieszkujących ziemie kalifatu wyraźnie się zmieniła. Wzrosło znaczenie miast. Rozwijał się handel, ten lokalny, ale też ten dalekosiężny. Zarówno za rządów Umajjadów, jak i Abbasydów jednoczesny dostęp do wielu tradycji dawnych kultur, od antycznej greckiej po bizantyjską i perską, umożliwił skok cywilizacyjny i kulturowy poddanym kalifów. Władcy wspierali rozwój nauki i sztuki. Budowali z pomocą znaków i dzieł wcześniejszych kultur obraz swojej władzy, poszukiwali optymalnych narzędzi do tworzenia odpowiadającego im prawa. Znaczącą rolę odgrywała też tolerancja większości władców muzułmańskich. Prześladowania religijne należały do rzadkości.

Państwa, ludy – świat około 820 roku Upadek kalifatu doprowadził do zmniejszenia potęgi świata muzułmańskiego. Hiszpania znalazła się pod rządami potomków ostatniego władcy z rodu Umajjadów, w Afryce Północnej do władzy doszły lokalne dynastie Aghlabidów i Idrysydów. Abbasydzi stosunkowo szybko zaczęli tracić kontrolę nad imperium. Władający prowincjami namiestnicy (emirowie), stawali się przede wszystkim przywódcami lokalnych elit. W IX wieku władzę nad Afryką Północną przejęły nowe dynastie. To one rozwijały ekspansję arabską na Sycylii, w południowej Galii i Italii. Sytuacja zmieniła się, gdy do władzy w Egipcie doszła w X wieku dynastia FatymidówtKpvkmt6CM_000tp006Fatymidów. Występowali oni przeciw władzy kalifów z Bagdadu. Byli natomiast tolerancyjni wobec chrześcijan. Objęli swoimi wpływami Egipt, Afrykę Północną i Syrię, a w początkach XI wieku zagrozili nawet bagdadzkim kalifom. Władzę kalifów uratowało poparcie, jakiego udzielili im Turcy SeldżuccytKpvkmt6CM_000tp007Turcy Seldżuccy. Od połowy XI wieku zdominowali oni azjatycką część dawnego Imperium arabskiego. Kalif pozostał przywódcą religijnym. Właściwym przywódcą politycznym stał się wywodzący się spośród Turków sułtan. Dawny kalifat został podzielony pomiędzy Fatymidów na zachodzie i Turków na wschodzie.

Kolejne imperium na Wschodzie

Rozwój imperium Turków Seldżuckich odpowiada schematowi znanemu z dziejów innych wielkich państw Azji. Grupa bitnych wojowników stopniowo zyskuje wpływy, aż w końcu obala władzę w państwie. Opierając się na jego zasobach, organizuje armię, która w krótkim czasie podbija ogromne terytoria. Gdy w nowym państwie osłabnie kontrola despotycznego monarchy lub gdy po jego śmierci bliscy krewni nie zostaną wygnani lub zamordowani przez następcę, państwo się rozpada. W przypadku Turków Seldżuckich ten ostatni etap nastąpił po śmierci sułtana Melikszacha I, w 1092 roku. Jego synowie, brat i współpracownicy podzielili między siebie ogromne Imperium. W wyniku tego podziału na terenie Azji Mniejszej powstał sułtanat Ikonium (Rumu), z którego wojskami ścierali się krzyżowcy.

Rekonkwista i wyprawy krzyżowe

Podboje państw arabskich w Europie zakończyły się w X wieku. Od tego momentu chrześcijanie zajmowali ziemie wcześniej zdobyte przez wyznawców Mahometa. W XI wieku Normanowie władający południem Italii zajęli Sycylię. Najdłużej, bo do połowy XV wieku, trwały walki na Półwyspie Iberyjskim. Proces zdobywania Półwyspu przez chrześcijan nazywa się rekonkwistątKpvkmt6CM_000tp008rekonkwistą.

Gdy jednak na zachodzie Europy władcy arabscy tracili ziemie, to Turcy Seldżuccy w tym samym czasie (2. połowa XI w.) byli bliscy unicestwienia Cesarstwa Bizantyjskiego. Co prawda dla chrześcijan zachodnich cesarz z Konstantynopola często był konkurentem, a różnice w liturgii utrudniały porozumienie Kościołów, jednak bez wątpienia było to państwo chrześcijańskie, któremu należało pomóc. Gdy więc w obliczu zagrożenia tureckiego cesarz Aleksy ItKpvkmt6CM_000tp009Aleksy I zwrócił się do Zachodu o pomoc w pozyskaniu rycerzy chętnych bronić chrześcijan na Wschodzie, papież Urban IItKpvkmt6CM_000tp00AUrban II wsparł jego starania. Na synodzie w Clermont w 1095 roku po raz pierwszy wezwał wiernych papiestwu chrześcijan do walki z muzułmanami zagrażającymi Bizancjum. Prawdopodobnie wspomniał także o odebraniu obszaru Jerozolimy z ich rąk. On i jemu współcześni wierzyli, że Ziemia Boga powinna być w rękach Jego wyznawców. Uważa się, że papież chciał objąć zwierzchnictwo nad Ziemią Świętą, by potwierdzić dominującą pozycję Rzymu wśród innych chrześcijańskich Kościołów.

Istniało wiele przyczyn popularności wypraw krzyżowych w Europie. Głębokie poruszenie, jakie wywołał apel Urbana II, zwłaszcza wśród Francuzów, było związane z przekonaniem rycerskiej elity Francji o jej wyjątkowej roli jako obrońcy chrześcijaństwa. Ogromne zainteresowanie krucjata wzbudziła wśród niższych warstw społecznych. Wielu wierzyło, że wyprawa do Jerozolimy oznacza możliwość dotarcia do świata niemal rajskiego, a przynajmniej polepszenia jeszcze za życia, sytuacji, która czeka w niebie.

Ciekawostka

Jak silne były i są emocje związane z ruchem krucjatowym, świadczą opowieści dotyczące tak zwanej krucjaty dziecięcej z 1212 roku. Według tych legend dziesiątki tysięcy dzieci uwierzyły, że ich niewinność doprowadzi do uwolnienia Ziemi Świętej. Udały się do portów włoskich, by przepłynąć morze. Tu dwaj kupcy wzięli je na pokład statków, które zawiozły je na muzułmański targ niewolników. W rzeczywistości wydarzenia te nigdy nie miały miejsca. W 1212 roku doszło do dwóch dużych wypraw prostych ludzi pragnących dotrzeć do Palestyny. Z Niemiec kilkadziesiąt tysięcy dorosłych, zachęconych przez pewnego owczarza, wyruszyło do Włoch przez przełęcze alpejskie. Większość zmarła w trakcie podróży, resztę papież odesłał do domu. We Francji dwunastolatek ogłosił, że ma list od Chrystusa do króla Filipa, wzywający do krucjaty. Zyskał znaczną popularność nie tylko wśród młodzieży, jednak zabrakło mu wsparcia ze strony władz lub możnych. Legenda krucjaty dziecięcej przetrwała, bo doskonale oddawała najpierw nadzieje ludzi średniowiecza, a potem ostrożność i niechęć nowożytnych i współczesnych nam do religijnych i niebezpiecznych działań angażujących emocje… i dzieci.

R1ZWEP8SEFyEq

Dziecięce krucjaty Źródło: Gustave Doré, Dziecięce krucjaty, 1892, licencja: CC 0.

Dla zainteresowanych

Przywódca ludu

Krucjaty rycerskie były organizowane jak zawodowe wyprawy wojenne. Dowodzili nimi panowie feudalni wspierani przez swoich rycerzy. Towarzyszyły im wozy z zaopatrzeniem i dodatkowym uzbrojeniem. Inaczej było w przypadku uczestników tak zwanej krucjaty ludowej.

Guibert z Nogent o Piotrze Pustelniku

Mówiąc o historii Europy, przywykło się przywoływać kilka największych wypraw krzyżowych. Jednak w rzeczywistości strumień zbrojnych pielgrzymów do Ziemi Świętej płynął nieprzerwanie przez cały XII wiek, słabnąc w ciągu kolejnego stulecia. Jednocześnie władcy i rycerze, którzy nie chcieli udawać się na daleką wyprawę, dostawali od papieży zgodę na uznanie za krucjatę wystąpień przeciw poganom w ich bliższym otoczeniu. Panowie niemieccy jako krucjatę traktowali walki z pogańskimi Słowianami na Pomorzu. A książęta polscy uważali, że wypełniają zobowiązania do podjęcia walki z niewiernymi, zwalczając Prusów. Bieżący interes polityczny łączyli ze wzniosłymi ideałami. Rozumiana w ten sposób święta wojna chrześcijan utrzymała swoją popularność wśród elit europejskich do końca średniowiecza.

Po zdobyciu Jerozolimy (1099 r.) długo trwały spory, jak ma zostać zorganizowany jej zarząd. Odrzucono sugestie duchownych, by władał nią bezpośrednio papież. Ostatecznie utworzono Królestwo Jerozolimskie, a jego król jedynie formalnie uznawał, że pełnię władzy ma nad nim papież. Władca Jerozolimy pozostawał feudalnym zwierzchnikiem władców pozostałych państw krzyżowców na Wschodzie. Miał jednak ograniczone możliwości wpływania na swoich lenników. Ci często prowadzili własną, samodzielną politykę. Krzyżowcy, którzy zdobyli Palestynę, nie zamierzali bowiem ciągle toczyć walk z muzułmanami. Większość wróciła do domu. Pozostali pragnęli utrzymać ziemie, które już zajęli, i cieszyć się nimi w pokoju. Dlatego osiadli w Palestynie rycerze i ich potomkowie nie zawsze chętnie patrzyli na rycerskich pielgrzymów przybywających z Zachodu. Ci bowiem pragnęli toczyć wojnę z muzułmanami i prowokowali swoim zachowaniem jej wybuch.

Państwa, które powstały na Wschodzie po sukcesie I krucjaty, istniały, dopóki utrzymywała się słabość podzielonych państw islamskich. Pół wieku po wielkich zwycięstwach I krucjaty, łacinnicy utracili pierwsze państwo: Edessę. Rycerze, którzy wyruszyli w 1147 roku, by odbić te ziemie (dziś mówi się o tym wydarzeniu jako o II krucjacie), nie odnieśli sukcesu. W latach 80. XII wieku, założyciel nowej dynastii władców Egiptu, SaladyntKpvkmt6CM_000tp00CSaladyn, zjednoczył pod swoim panowaniem znaczną część ziem kalifatu i rozpoczął walkę z łacinnikami. Pierwsze ataki na ich państwa zakończyły się klęską Saladyna. O ile jednak on uczył się taktyki wroga i zbierał posiłki, o tyle chrześcijanie zdani byli tylko na własne siły. Wystarczyła klęska łacinników w jednej dużej bitwie w 1187 roku (pod Hittin (Hattin), by Saladyn zajął niemal całe Królestwo Jerozolimskie. Wkrótce w rękach krzyżowców została tylko jedna twierdza – Akka. Wydawało się, że to już koniec obecności rycerzy z Zachodu na Bliskim Wschodzie.

Jednak po śmierci Saladyna wyprawy przybywające z Europy odbiły kolejne miasta nad brzegiem Morza Śródziemnego. Dyplomatyczne działania cesarza Fryderyka II Hohenstaufa umożliwiły odzyskanie sanktuariów Jerozolimy (1229). Był to jednak sukces polityczny samego cesarza, który tuż po koronacji na króla Jerozolimy opuścił Ziemię Świętą. Krucha równowaga została naruszona, gdy krzyżowcy ponownie rozpoczęli wojny z Egiptem. W 1244 roku pod naporem muzułmanów ostatecznie utracono Jerozolimę. Tylko dzięki wsparciu napływającemu z Europy państwa łacińskie na Bliskim Wschodzie przetrwały do 1291 roku.

Dla zainteresowanych

Krucjaty doprowadziły do powstania nowego typu zakonów. Zakonnicy dążyli bowiem do zbawienia poprzez modlitwę i ascezę, a także pracę fizyczną na rzecz innych ludzi. Nie było jednak dotąd wspólnoty, która łączyłaby troskę o innych ze zobowiązaniem do prowadzenia akcji zbrojnych. Nowe zakony powstały w Palestynie, by troszczyć się o pielgrzymów zmierzających do Grobu Świętego. Przede wszystkim miały zapewnić im bezpieczną podróż i pobyt, prowadzić też dla nich szpital. Ale wkrótce, gdy zakony te stały się znane, zamożne i silne liczebnie, zaczęły odgrywać sztandarową rolę w armii Królestwa Jerozolimskiego. Trzy z nich były najważniejsze – templariuszetKpvkmt6CM_000tp00Dtemplariusze, joannicitKpvkmt6CM_000tp00Ejoannici i krzyżacytKpvkmt6CM_000tp00Fkrzyżacy, wszystkie starały się rozwijać swoją działalność w Europie. Najlepiej poradził sobie z tym zakon krzyżacki, zakładając własne państwo. Joannici trwali na Rodos. Najgorszy los spotkał pierwszy i najbogatszy zakon – templariuszy. Fałszywie oskarżeni przez króla Francji o herezję zostali rozwiązani, a wielu z nich zabito.

Dla zainteresowanych

RAN4fnleKEc011

Pieczęć zawierająca oficjalne godło templariuszy Źródło: Pieczęć zawierająca oficjalne godło templariuszy, licencja: CC BY-SA 3.0.

Skutki wypraw krzyżowych były bardzo zróżnicowane. Dla Europy oznaczały one przede wszystkim wielkie otwarcie na świat. Ogromnie poszerzyły się horyzonty poznawcze rycerza Europejczyka. Powiększyła się także wiedza Europejczyków z zakresu rolnictwa, technologii, handlu, sztuki i literatury. Nie bez znaczenia był rezultat społeczny – zdaniem niektórych historyków wielu niezadowolonych z powodu braku własnych dóbr rycerzy, którzy wzniecali niepokoje społeczne, odeszło na Wschód. Ułatwiło to centralizację władzy i powstanie na Zachodzie królestw opartych na administracji złożonej z wykwalifikowanych urzędników.

Te zalety nie mogą jednak przesłonić negatywnych skutków wypraw. IV krucjata z 1204 roku zakończyła się podbojem i brutalnym rabunkiem Konstantynopola przez łacinników. Zadała ona dotkliwy cios Cesarstwu, które już nie wróciło do pełni swoich sił. Ironią losu krucjaty, która miała bronić Cesarstwa, przyśpieszyła jego upadek. W dodatku powołanie do życia Cesarstwa ŁacińskiegotKpvkmt6CM_000tp00GCesarstwa Łacińskiego i wielu mniejszych państw krzyżowców na terenie Cesarstwa Bizantyjskiego doprowadziło do drastycznego pogłębienia podziału między chrześcijanami Wschodu i Zachodu.

Krzyżowcy odpowiadali też za masowe mordy na muzułmanach w trakcie prowadzonych z nimi walk. Nawet chrześcijańscy kronikarze bywali przerażeni okrucieństwem, z jakim obchodzono się z pobitymi wyznawcami Proroka. W rezultacie krzyżowcy i wyprawy krzyżowe to dla muzułmanów symbole nieludzkiego zachowania zachodnich chrześcijan. Choć przy okazji zapomina się, że porównywalnym okrucieństwem wobec często bezbronnych, chrześcijańskich pielgrzymów wykazywali się muzułmanie. Ostatecznie krucjaty zbliżyły Europę do świata. Ale jednocześnie wykopały przepaść między Europejczykami a muzułmańskim i chrześcijańskim światem Wschodu.

Zamiast podsumowania

Łacinnicy w oczach Arabów

Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:

• umiejętność:

• wiedzę:

• zrozumienie: