Ojciec państwa, twórca dynastii, przypadkowy bohater?

Mieszko I był twórcą państwa Piastów. Jego decyzje kształtowały historię naszej części Europy, aż po czasy nam współczesne. Jednak wiemy o nim bardzo niewiele. To skłania do stawiania pytań o jego szczególną rolę w dziejach państwa. Czy był wybitnym politykiem, czy raczej czasy były takie, że każdy przywódca związku plemion stałby się twórcą państwa mającego przetrwać setki lat? Skoro nie sposób dziś wnikliwie przyjrzeć się pierwszemu Piastowi, spójrzmy na jego czyny.

Wróżba, czyli co ważnego się przydarzy

Przeczytaj fragment Kroniki Anonima zwanego GallemtL9G4SswYn_000tp001Anonima zwanego Gallem dotyczący legendarnych wydarzeń z czasów dzieciństwa Mieszka I. Zwróć uwagę na kronikarskie wytłumaczenie znaczenia cudu, którego mały Mieszko był bohaterem.

Anonim zwany Gallem o odzyskaniu wzroku przez Mieszka I

Jak powstawało państwo Mieszka?

Dla zainteresowanych

Dopiero w X wieku w źródłach historycznych pojawiły się informacje o istnieniu państwa na ziemiach współczesnej Polski. Pierwsze, rozprzestrzeniające się już w IX wieku przekazy, poświadczają istnienie tu kilku lub kilkunastu zbiorowości noszących własne nazwy. Niewiele jednak wiemy, jak te plemiona funkcjonowały jako wspólnoty polityczne. Dzieliły się one na mniejsze grupy skupione wokół grodów. Trudno powiedzieć, czy współpracowały one z sobą tylko w momencie zagrożenia militarnego, czy podejmowano jakieś wspólne działania także w kwestiach gospodarczych i prawnych (sądownictwo). Badania archeologiczne wskazują jedynie, że plemiona te charakteryzowała wspólnota pewnych materialnych form kultury (kształt ceramiki, zdobienia, ubiory). Pewne jest, że przed X wiekiem nie ma śladu istnienia wspólnoty politycznej, która obejmowałaby całe lub większość terytorium dzisiejszej Polski. Jedno źródło wspomina o silnym księciu Wiślan – plemienia żyjącego na południu Polski – władającym w IX wieku. Ale nad jakim terytorium sprawował on swoją władzę? Czy był zwierzchnikiem więcej niż jednego plemienia? Te pytania pozostają na razie bez odpowiedzi.

Historycy od lat toczą dyskusję, gdzie znajdowała się najstarsza siedziba rodu Mieszka. Z tego miejsca rozpoczęła się bowiem ekspansja dynastii i popierających ją wojowników, która zakończyła się stworzeniem państwa. Nie było nim wymieniane przez średniowiecznych historyków Gniezno. Pierwszy gród pojawił się tu później niż w innych częściach Wielkopolski. A okoliczne ziemie były przez długi czas zbyt słabo zaludnione, by dostarczyć zdobywcom odpowiedniej liczby wojowników. Archeolodzy i historycy zgodni są co do tego, że ludność wspierająca Mieszka i jego przodków wywodziła się z Wielkopolski. Tu były położone najważniejsze siedziby późniejszego państwa. Stąd także był przenoszony do innych regionów Polski bardzo charakterystyczny typ fortyfikacji grodów zwany piastowskim.

Piastowie, zajmując jakieś terytorium, budowali na nim niewielkich rozmiarów, ale potężnie umocnione grody. Nie miały one chronić wszystkich okolicznych mieszkańców. Przeciwnie, zapewniały ochronę i mieszkanie wojownikom, którzy kontrolowali okolicę i zbierali podatki od ludności. Musieli jednak obawiać się wrogiej reakcji ze strony świeżo uzależnionych od Piastów mieszkańców okolicznych osad.

Najstarsze, dobrze umocnione i znacznych rozmiarów grody zostały zbudowane w Wielkopolsce w 2. połowie IX wieku. Ale dopiero w X wieku w sposób planowy zaczęto budować sieć grodów tak, by osłaniała wnętrze regionu od południa i zachodu. W tym samym czasie dokonano też przesiedlenia ludności z pogranicza Wielkopolski do centrum regionu. W rezultacie w połowie X wieku, zamiast wielu małych wspólnot i ich związków, powstała tu organizacja, której władze były zdolne do zarządzania dużymi grupami ludzkimi. Działały już w sposób planowy, realizując zamierzenia obejmujące cały region i jego sąsiadów. W ten sposób zbudowano podwaliny pod organizację państwa, które stosunkowo szybko zaczęło rozszerzać swoje granice.

Chronologia budowy państwa przez Mieszka nie jest jasna. Zajęcie Śląska i Małopolski przypisuje się bądź Mieszkowi I, bądź Bolesławowi Chrobremu. Ten pierwszy z pewnością uzależnił od siebie Mazowsze i Pomorze. Dużo ważniejszy od chronologii był sposób, w jaki powstwało państwo Mieszka. Podstawowym narzędziem służącym jego budowie była brutalna siła. Grody tych, którzy nie chcieli uznać władzy księcia, palono. Autorytet Mieszka jako władcy był budowany na uznaniu jego siły. Doceniali ją nie tylko poddani, ale i obserwatorzy z zewnątrz. W ich oczach pogański książę był na tyle potężny, by zasłużyć na miano króla.

Niewątpliwie państwo Mieszka I stworzyli wojownicy. Dlaczego jednak powstało ono akurat w Wielkopolsce? Część badaczy wskazuje, że był to wynik izolacji tego regionu od wojowniczych sąsiadów. Śląsk i Małopolska znajdowały się w kręgu wpływów państw wielkomorawskiego i czeskiego. Na ziemie wschodnie wpływali Rusowie. Działania poprzednikom Mieszka ułatwiło dość gęste zaludnienie regionu i brak silnych zagrożeń zewnętrznych. Jednak to Mieszko umiał najpełniej wykorzystać doświadczenia sąsiadów (zwłaszcza Cesarstwa), w zakresie podboju i podporządkowania sobie pokonanych.

Chrzest Polski czy chrzest Mieszka?

RjL6NrkOhx4FS1

Dobrawa

Choć potrafimy wskazać datę roczną chrztu Mieszka I – 966 rok – to wszystkie okoliczności tego zdarzenia są bardzo niejasne. Według najwcześniejszych przekazów nakłoniła go do tego żona, czeska księżniczka DobrawatL9G4SswYn_000tp006Dobrawa. Rzeczywiście, mogła ona, a także duchowni w jej otoczeniu, dążyć do chrystianizacji pogan. Taka była ówcześnie rola chrześcijan, którym Bóg powierzył władzę nad pogańskim ludem. A z nią zadanie szerzenia prawdziwej wiary. Ale dlaczego Mieszko – poganin się na to zgodził? Nie można wykluczyć, że był to wynik głębokiego, osobistego przeżycia i namysłu. Warto jednak zauważyć, że już po przyjęciu chrztu książę nie był zbyt energiczny w nawracaniu swoich poddanych. Nie fundował klasztorów, skromnie łożył na rozwój administracji Kościoła. Był przekonany do chrześcijaństwa i zadbał, by jego dzieci były w takim duchu wychowane. Ale o przejściu na nową religię zadecydowały raczej nie jego uczucia, lecz chłodna kalkulacja.

Państwo Mieszka istniało dzięki temu, że był on sprawnym przywódcą licznej grupy wojów. Jednak taka forma sprawowania rządów była kosztowna. Wymagała stałego opłacania wojowników, którzy mieli kontrolować podbitą ludność. A do tego po zajęciu rozległych terenów państwo Mieszka zaczęło graniczyć z sąsiadami chętnymi do zajęcia jego ziem lub odbicia tych, które on zajął ich kosztem. Władca coraz więcej energii musiał więc kierować na obronę przed zewnętrznym zagrożeniem. Sytuacja Mieszka daleka była od bezpiecznej równowagi. Musiał znaleźć wyjście z sytuacji, w której bunt stale zagrażał państwu od wewnątrz, a jednocześnie od zewnątrz zagrażali sąsiedzi. Jak przekonać mieszkańców, a przynajmniej elity, że stanowią jedną wspólnotę, której władca jest naturalnym przywódcą? A jak możnych sąsiadów, że jest się jednym z nich, a nie obcym, który stanowi dla nich zagrożenie? Poślubienie chrześcijańskiej księżniczki i chrzest rozwiązywały drugi problem, przynajmniej w odniesieniu do najpotężniejszych sąsiadów.

Chociaż książę dzięki chrztowi mógł zyskać życzliwość sąsiadów, inaczej jednak było z poddanymi. Wszyscy lub niemal wszyscy byli wyznawcami lokalnych kultów i odmian religii słowiańskiej. Chrystianizacja księcia mogła im być obojętna, ale już próba narzucenia im nowej religii musiała wywołać ich opór. Ale jednocześnie wprowadzenie jednej, wspólnej dla wszystkich religii dawało szansę na zlikwidowanie lokalnych i regionalnych różnic między poddanymi Mieszka. Ponadto władca, rozbudowując sieć kościołów na terenie swego państwa, mógł później korzystać z pomocy duchownych jako swoich przedstawicieli na terenie całego państwa. Tak jak czynili to władcy karolińscy i cesarze z dynastii ottońskiej. Bo chrześcijańscy kapłani, choć przede wszystkim byli odpowiedzialni za życie religijne wiernych, to jednocześnie byli ściśle zależni od władcy. To jego, na równi z Bogiem, reprezentowali w grodach i wsiach.

Mieszko przyjął chrzest mimo ryzyka, jakie niosło za sobą jego wystąpienie przeciw rodzimej religii. Następnie umocnił chrześcijański charakter swej monarchii, zacieśniając współpracę z Cesarstwem, a także pojmując za żony kolejne chrześcijanki, tym razem z kręgu arystokracji Cesarstwa. Zadbał też, by biskup Jordan, rezydujący u niego jako pierwsza głowa lokalnego Kościoła, nie był zależny od któregokolwiek z arcybiskupów niemieckich. Było to możliwe, ponieważ udało mu się nawiązać bardzo dobre relacje z papiestwem. W rezultacie tego, nie tylko biskup rezydujący u jego boku podlegał papieżowi. Sam Mieszko ostatecznie przekazał całe swoje państwo jako dar na rzecz św. Piotra. Okoliczności tej decyzji, znanej nam ze wspomnianego streszczenia Dagome iudex, są niejasne. Ale pewne pozostaje, że dzięki niemu książę Mieszko jeszcze mocniej związał siebie i swój ród z chrześcijaństwem.

Państwo Mieszka wobec sąsiadów

Zakończona sukcesem budowa państwa nie przesądzała, czy przetrwa ono w obliczu spotkania z mającymi większe doświadczenie sąsiadami. Największym przeciwnikiem Mieszka byli jego zachodni sąsiedzi. Z wojskami niemieckimi Mieszko spotkał się w chwili, gdy zajęły one Miśnię i Łużyce. Ponieważ Mieszko chciał kontrolować te ziemie, szybko doszło do konfliktu. Około 962–963 roku zwycięstwo odniósł w nim przedstawiciel cesarza Ottona ItL9G4SswYn_000tp00AOttona I, margrabia GerotL9G4SswYn_000tp00BGero. Mieszko uznał się za człowieka cesarza i zobowiązał się płacić mu trybut. Wypełniając swoje obowiązki, między innymi wspierał tego ostatniego w jego walkach ze Słowianami Połabskimi.

Słowianie zamieszkujący północną część Połabia od dawna stanowili zagrożenie dla Mieszka, zwłaszcza gdy uzależnił od siebie Pomorze Zachodnie. W walkach z nimi zginął jego brat. Szukając przeciw nim pomocy, Mieszko zawarł sojusz z księciem czeskim Bolesławem. W walkach o wpływy polityczne na Pomorzu i Połabiu sytuacja zmieniała się bardzo szybko. Mieszko odparł z niemałymi stratami najazdy Wieletów. Pokonał własnymi siłami w 972 roku margrabiego Marchii Łużyckiej, HodonatL9G4SswYn_000tp00CHodona, gdy ten uderzył na niego, chcąc przejąć wpływy Mieszka na Pomorzu. I mimo że sprzeciwił się wówczas woli cesarskiego możnowładcy, książę uzyskał akceptację Ottona I dla swoich działań.

Nie mniejsze sukcesy odnosił Mieszko na południu. Bardzo możliwe, że kosztem szwagra, Bolesława II, księcia Czech, przejął kontrolę nad Wrocławiem (przed 990 rokiem). Dla Przemyślidów utrata wpływów na Śląsku była bolesna nie tylko ze względów prestiżowych, ale też gospodarczych. Tracili bowiem zarówno źródło danin, jak i kontrolę nad ważnymi szlakami handlowymi. Dla Mieszka oznaczało to, że zyskiwał odwiecznego zażartego wroga. Zapoczątkowana u schyłku X wieku wrogość miała doprowadzić w XI i w 1. połowie XII wieku do serii wojen i sporów o Śląsk. Ani Mieszko, ani jego i Dobrawy syn, Bolesław Chrobry, nie wahali się jednak przed zaborem ziem Przemyślidów, swoich powinowatych i krewnych. Dla Mieszka poszerzanie geograficznego zakresu władzy było nadrzędnym celem. Bez tego nie mógł liczyć na szacunek swoich wojów. Nie mógłby też zapewnić swojej drużynie należnych dochodów. Bez autorytetu i łupów do podziału – kwestii ściśle związanych z sobą – Mieszko nie mógłby być księciem i nie zbudowałby swojego państwa.

Mieszko w sposób błyskotliwy wykorzystał sprzyjające mu okoliczności. Podbił nowe prowincje, ale też włączył się w sieć wzajemnych świadczeń i zobowiązań państw chrześcijańskich. Zapewnił swoim następcom dogodny punkt wyjścia do rozwijania stworzonego przez siebie władztwa. Uczynił też wiele, by nie było ono tylko tworem opartym na sile oręża. Budował wokół siebie i wokół idei władzy książęcej ideologię nawiązującą do wzorów współczesnych władców chrześcijańskich. Był więc bez wątpienia wielkim władcą. Potrafił bowiem zmodyfikować stare, dobre tradycje i uzupełnić je o nowe zwyczaje i treści. I na tej mieszance nowego ze starym zbudował stabilne państwo.

Zamiast podsumowania

Mieszko margrabia

Zapisując datę śmierci w nekrologu opactwa w Fuldzie, tamtejsi mnisi – ściśle związani z dworem cesarskim – opisali Mieszka jako Mesico comes et marchio, Sclavus, to jest „Mieszko, hrabia i margrabia, Słowianin”. Zdaniem części badaczy ta tytulatura Mieszka miała charakter przypadkowy. W tym czasie bowiem – ich zdaniem – nie było stałej tytulatury władców. Każde środowisko samo określało, na własną rękę, danego władcę jako księcia, hrabiego czy margrabiego. Zdaniem innych badaczy tytuł margrabiego wskazywał na obowiązki powierzone Mieszkowi przez dwór cesarski po śmierci w 985 roku TeodorykatL9G4SswYn_000tp00DTeodoryka, margrabiego Marchii Północnej, którego córka, Oda, była żoną Mieszka.

Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:

• umiejętność:

• wiedzę:

• zrozumienie:

Głosy ekspertów