Czasy saskie - Rzeczpospolita Wettynów
Jakie wydarzenia z okresu panowania Jana III Sobieskiego wskazywały na siłę i znaczenie Rzeczpospolitej na arenie międzynarodowej?
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Znaczenie unii personalnej między Polską a Saksonią Znaczenie unii personalnej między Polską a Saksonią Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0.
Ostatnia samodzielna elekcja 1697 roku
Śmierć Jana III Sobieskiego w 1696 r. zapoczątkowała okres bezkrólewia, podczas którego szlachta - po raz ostatni, jak się później okazało – dokonywała wyboru władcy bez asysty obcych wojsk. Niemniej elekcja nie przebiegła bez swarów i walk wewnętrznych. Zaczęło się od gorszących kłótni wewnątrz rodziny królewskiej, między królową Marysieńką a najstarszym synem Jakubem, który miał być kandydatem do tronu oraz kontynuatorem „dynastii”. Kontrkandydatami byli: Francuz książę Conti oraz wystawiony w ostatniej chwili elektor saski Fryderyk August I Wettyn.
Gdy podczas elekcji okazało się, że królewicz Jakub Sobieski zrezygnował z kandydowania, nie mając szans na wybór, interreks Michał Radziejowski ogłosił królem Contiego. Zlekceważył niewielką grupę zwolenników Sasa i pospieszył do katedry warszawskiej, aby odśpiewaniem Te Deum laudamus ogłosić szczęśliwe zakończenie elekcji. W tym czasie mniejszościowe stronnictwo elektora ogłosiło wybór swojego kandydata, który okazał się szybszy i skuteczniejszy. Fryderyk August I błyskawicznie zjawił się w Krakowie i mimo różnorakich przeciwności koronował się na Wawelu (październik 1697).
Nowy władca Polski August II Mocny umiejętnie sięgnął do sarmackiego systemu wartości, jednocześnie schlebiając szlachcie. Podkreślał religijny aspekt swojej elekcji – pozyskanie dla katolicyzmu pierwszego luteranina cesarstwa, jednocześnie wodza walczącego na Węgrzech z wrogami krzyża – Turkami.
Plany Augusta II Mocnego związane z polską koroną
Unia personalna między Rzeczypospolitą a Saksonią na pozór stworzyła silne mocarstwo regionalne. August II wstępował na tron przy aprobacie Austrii, Prus i Rosji – choć wówczas ich znaczenie dalekie było od tego, które osiągną w czasie rozbiorów. Księstwo Pruskie i Rosja postrzegane były w ówczesnej Europie jako drugorzędne państwa, których przyszłej międzynarodowej kariery nikt nie przewidywał.
August II Mocny sądził zaś, że dzięki umiejętnemu wzmocnieniu swojej pozycji w Polsce i wykorzystaniu potencjału saskiego stanie się arbitrem w całej Środkowej Europie, zastąpi słabnącą Szwecję, a w przyszłości – być może – nawet sięgnie po koronę cesarską.
Owe marzenia o potędze usiłował zrealizować poprzez pozyskanie dla swojego rodu dziedzicznego władztwa ziem, którymi żywotnie zainteresowana była Polska, np. Mołdawii czy Inflant. W Saksonii trudno było wykroić intratne stanowiska i nadania ziemskie dla znacznej grupy polskiej szlachty, a na nowo zdobytych terytoriach byłoby to możliwe. W przyszłości chęć podtrzymania związków z Rzecząpospolitą skłaniałaby tę szlachtę do elekcji kolejnego Wettyna i wprowadzenia dziedziczności tronu.
Wskaż na podstawie mapy, jakie mogły istnieć przeszkody w skutecznym funkcjonowaniu unii polsko‑saskiej.
Początek wielkiej wojny północnej – Rzeczpospolita wciągnięta w wojnę
Kontynuacja walk przeciwko Turcji okazała się jednak nierealna wobec gotowości większości państw do zakończenia konfliktu. W traktacie pokojowym kończącym wojnę z Turcją, zawartym w 1699 r. w Karłowicach, Polska formalnie odzyskała jedynie Podole i ziemie ukraińskie, o Mołdawii zaś trzeba było zapomnieć.
W tej sytuacji August II Mocny wykorzystał spotkanie w 1698 r. w Rawie Ruskiej z powracającym do Rosji ze swojej europejskiej podróży carem Piotrem I. Saksonia, Dania i Rosja zawiązały sojusz i zobowiązały się do ataku na ziemie Szwecji. Spodziewano się łatwego sukcesu, gdyż rządy w Sztokholmie objął młodziutki Karol XII (zasiadł na tronie w 1697 roku, w wieku 15 lat, w chwili wybuchu wojny miał lat 18).
August II nie docenił jednak przeciwnika. Karol XII najpierw w błyskawicznym ataku i dzięki pomocy floty brytyjskiej wylądował pod Kopenhagą, eliminując pierwszego z koalicjantów. Wojska saskie z terenów nominalnie neutralnej Rzeczypospolitej bez powodzenia usiłowały zdobyć Rygę (luty 1700). Jesienią 1700 r. wojska szwedzkie przetransportowano do Inflant, a ponieważ Sasi tkwili bezczynnie pod Rygą, przerzucono je pod obleganą przez Piotra I Narwę. W pierwszym starciu armia rosyjska została kompletnie rozbita. Pokonany car wycofał się do Rosji.
Klęska Augusta i szwedzki anty‑król Stanisław Leszczyński
Zwycięski Karol XII stanął przed wyborem, czy kontynuować walkę z Rosją, czy wkroczyć na tereny Rzeczypospolitej. Zdecydował się na ten drugi krok. Pokazuje to z jednej strony, że nie doceniał potencjału rosyjskiego, a drugiej ciągle jeszcze uważał Polskę za ważny czynnik militarny w Europie.
W tym czasie w kraju dochodziło do walk wewnętrznych, które na Litwie wręcz przybierały formę wojny domowej. Bitwa pod Olkienikami (1700) i pokonanie dominującego rodu magnackiego Sapiehów pokazują stopień anarchizacji życia w kraju. Przeciwnicy króla Augusta II Mocnego wsparci przez wojska szwedzkie, posuwające się bez większych przeszkód na południe w 1704 r., zawiązali w Wielkopolsce konfederację i zdetronizowali króla. Jednocześnie pod bacznym okiem Karola XII wybrano nowego władcę, wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego, który podpisał traktat sojuszniczy ze Szwecją, oddając jej nie tylko lenno kurlandzkie, ale też praktycznie podporządkowując całe państwo.
Jednocześnie August II zaczął odzyskiwać poparcie szlachty, zniechęconej grabieżami Szwedów. Popierająca go konfederacja sandomierska zaczęła tworzyć znaczącą siłę militarną, utrudniającą walkami podjazdowymi sytuację Karolowi XII. Aby przerwać rozbicie wewnętrzne w Polsce – słynny rozłam „od Sasa do Lasa” – król Szwecji wkroczył do Saksonii, zmuszając elektora do zawarcia pokoju w Altranstädt. August II Mocny musiał abdykować w Polsce.
Połtawa
Decyzja Karola XII o uderzeniu na Polskę i pozostawieniu pokonanego Piotra samego sobie okazała się największym błędem młodego władcy. Rosjanie w błyskawicznym tempie, korzystając z pomocy zachodnich doradców, odbudowali armię, wyposażyli ją w nowocześniejszą broń, ze skonfiskowanych dzwonów cerkiewnych odlali nowe armaty, wybudowali flotę i przystąpili do kontrofensywy. W 1703 r. zaczęto budować Petersburg, pojawiły się nowe twierdze, opanowano też większą część Inflant.
Po ostatecznym – jak się wydawało – pokonaniu Augusta II Mocnego, król Szwecji postanowił naprawić swój błąd i zaatakować bezpośrednio Rosję. Ruszyła wyprawa na Moskwę. Do decydującego starcia doszło pod Połtawą w 1709 r. Armia szwedzka została rozbita, a ranny Karol XII ratował się ucieczką do Turcji.
August II Mocny uroczyście oświadczył, że abdykacja została na nim wymuszona siłą i powraca na tron. Stronnictwo szwedzkie w Polsce bez potężnego protektora praktycznie przestało istnieć. Stanisław Leszczyński opuścił kraj.
Uzasadnij, że powiedzenie „od Sasa do Lasa” trafnie oddaje sytuację Rzeczpospolitej w latach 1704‑1709.
Królewskie próby reform i sejm niemy
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Polskie kariery w Saksonii i saskie kariery w Polsce Polskie kariery w Saksonii i saskie kariery w Polsce Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Mimo klęski Szwedów walki w Polsce trwały nadal. Kraj niszczony był ciągłymi przemarszami wojsk szwedzkich, rosyjskich, polskich, saskich. Zmęczenie społeczeństwa dawało Augustowi II nadzieję, że uda mu się wzmocnić władzę. Dla zrealizowania swoich planów gotów był nawet do ustępstw terytorialnych (czyli praktycznie rozbiorów) kosztem Rzeczypospolitej.
Przebywająca w Polsce armia saska była dużym obciążeniem podatkowym dla Polski. Król usiłował zapewnić sobie stałe podatki na potrzeby utrzymania tych sił, co mogłoby w przyszłości uruchomić mechanizmy analogiczne do tych, które pozwoliły wprowadzić absolutyzm we Francji czy Prusach. Przy cichym poparciu Piotra I - przeciwnego wzmocnieniu Wettyna - od 1713 r. zawiązywały się antykrólewskie konfederacje, w 1715 r. skupione w „generalność” w Tarnogrodzie.
Konfederacja tarnogrodzka wystąpiła nie tylko przeciwko królowi, ale też przeciwko nadmiernym uprawnieniom hetmanów i w ogóle przeciwko rosnącej w siłę magnaterii. Anarchia zaczęła przypominać stan wojny domowej. Obie strony – z różnymi wprawdzie intencjami – poprosiły o mediację cara Piotra I. Wojska rosyjskie wkroczyły na Litwę, a warunki ugody między królem a szlachtą zatwierdził w 1717 r. jednodniowy „sejm niemy”. Nie dopuszczono na nim do debaty w obawie, że sejm zostanie zerwany. Gwarantem ugody stał się car. Rozpoczęła się epoka „protektoratu rosyjskiego”.
Apetyty sąsiadów – polityka obcych interwencji
Wojsko rosyjskie, skoro już raz znalazło się w granicach polsko‑litewskich, trudno było usunąć. Piotr I zaczął planować zagarnięcie terenów nadmorskich. Zmusił do małżeństwa młodziutkiego księcia kurlandzkiego ze swoją bratanicą Anną (później carycą – por. lekcja 116). Wprawdzie małżonek zmarł, ale rządy sprawowała wdowa przy pomocy rosyjskich doradców. Zagrożony był nawet Gdańsk. W traktatach pokojowych kończących wielką wojnę północną (Nystad 1721 r.) na upadku mocarstwa szwedzkiego skorzystali wszyscy poza Augustem II Mocnym. Rosja zagarnęła Ingrię i tak pożądane przez Sasa Inflanty, Prusy- Szczecin, a Hanower - księstwo Bremy.
Złą wróżbą było porozumienie między Petersburgiem a Berlinem w 1720 r., w którym gwarantowano utrzymanie zasad ustroju polskiego, takich jak wolna elekcja czy swobody szlacheckie. Była to jednak odpowiedź na wysiłki Wettyna, który usiłował wyzwolić się spod kurateli rosyjskiej poprzez zbliżenie z Wiedniem i małżeństwo następcy saskiego tronu z córką byłego cesarza Józefa I.
Dyplomacja sasko‑polska dała się wciągnąć w rozgrywki prowadzone między mocarstwami europejskimi. Zabiegi o sukcesję wettyńską starły się z zabiegami o koronę dla przebywającego na emigracji Stanisława Leszczyńskiego (od 1725 r. teścia Ludwika XV), jak również rosyjskimi, pruskimi i austriackimi usiłującymi nie dopuścić do utrwalenia się dynastii saskiej w Polsce. Efektem stało się w 1732 r. zawarcie traktatu wynegocjowanego przez rosyjskiego dyplomatę Löwenwolda, zwanego też „traktatem trzech czarnych orłówtraktatem trzech czarnych orłów”. Była to smutna zapowiedź przyszłej współpracy państw rozbiorowych – Rosji, Austrii i Prus.
Herby trzech przyszłych państw zaborczych – Rosji, Austrii, Prus. Zrozumiałe staje się określenie „traktat trzech czarnych orłów”.
Uzasadnij twierdzenie, że August II Mocny poniósł klęskę:
w polityce międzynarodowej - i osłabił Rzeczpospolitą,
w polityce wewnętrznej - i powiększył rozkład wewnętrzny państwa.
Spróbuj ocenić, w jakim stopniu było to zawinione przez króla.