Człowiek to nie rzecz
Życie ludzkie jest nierozerwalnie związane z odkrywaniem, tworzeniem
i... nazywaniem. Każdy element otaczającego świata, każdy wytwór człowieka, musi być przez niego nazwany. W języku istnieje oczywiście wiele określeń odnoszących się także do samych ludzi, a nie tylko do rzeczy. Za pomocą porównań i utartych powiedzeń możemy mianowicie wyrazić wiele ludzkich zalet i wad (np. 'suchy jak wiór', 'wyglądać jak pączek w maśle').
Niektóre nazwy wiążą się z nazwiskiem twórcy, czasem, miejscem czy okolicznościami, w których powstały nazywane przez nie przedmioty i obiekty
(np. saksofonsaksofon czy lunaparklunapark). Tworzone nazwy mogą mieć neutralne, dodatnie
lub ujemne zabarwienie emocjonalne. Używając w odniesieniu do ludzi określeń wartościujących, zwłaszcza negatywnie, etykietujemyetykietujemy ich. Tym samym przyczyniamy się do tworzenia i powielania krzywdzących stereotypówstereotypów (np. kobieta - mizerny kierowca, Rosjanin - pije alkohol).
1) Wyjaśnij znaczenie wyrazów: 'Adidas', 'adidas', 'panama', 'Panama'. Możesz skorzystać ze słownika języka polskiego lub encyklopedii.
2) Przygotuj pięć wyrazów używanych przez młodzież na określenie koleżanek
i kolegów. Zdecyduj, czy mają one zabarwienie pozytywne czy negatywne.
Nazwy rzeczy a symbole
Nazwy przedmiotów codziennego użytku lub zjawisk mogą również komunikować pozytywne skojarzenia, a nawet symbolizować zjawiska abstrakcyjne, które trudno pojąć lub opisać (np. serce – jako symbol miłości, podkowa – symbol szczęścia, korona – symbol władzy itp.).
Wiele funkcjonujących w języku określeń i terminów wywodzi się od nazwisk wynalazców czy odkrywców, nazw geograficznych i historycznych. Określamy
je mianem eponimóweponimów (np. znane ze świata nauki określenia dżul i niuton oznaczają jednostki fizyczne utworzone od nazwisk badaczy: Jamesa Joule’a [czyt. Dżejmsa Dżula] i Isaaca Newtona [czyt. Izaaka Niutona]). Pokazują one, że nazwy przedmiotów lub pojęć – początkowo używane tylko w wąskim gronie, np. naukowców – mogą
z czasem upowszechnić się i wejść na stałe do języka potocznego.
Metafory jako figury stylistyczne
Nazwy rzeczy mogą również tworzyć dodatkowe, często bardzo abstrakcyjne sensy. Wiąże się to z ważną właściwością języka – jego wieloznacznym czy metaforycznym charakterem.
Do tworzenia nazw i określeń często wykorzystywana są metafora. Jest to bowiem podstawowa figura stylistyczna, za pomocą której wyrażamy znaczenia przenośne (symboliczne, abstrakcyjne), tworzymy skojarzeniaskojarzenia.
Metafory na ogół kojarzymy z tekstami artystycznymi. W wielu utworach poetyckich odnajdziemy ciekawe przenośnie literackie, na przykład w cytowanym niżej fragmencie wiersza Zbigniewa Herberta pt. Kołatka (np. 'w głowie hodują ogrody',
'z czoła spływają/ławice obrazów').
KołatkaSą tacy którzy w głowie
hodują ogrody
a włosy ich są ścieżkami
do miast słonecznych i białychłatwo im pisać
zamykają oczy
a już z czoła spływają
ławice obrazów
Oprócz metafor artystycznych (poetyckich) pojawiają się w języku również metafory potoczne (np. 'zapaść się pod ziemię', 'cisza jak makiem zasiał'). Najwięcej
ich znajdziemy we frazeologizmach czy porównaniach frazeologicznych. Metafory występują także bardzo często w tekstach przemówień (oraz innych gatunkach retorycznych). Wiele z nich można zauważyć w przekazach dziennikarskich
czy reklamowych.
O rzeczach można mówić tak, jakby miały cechy ludzi lub innych istot żywych (służą do tego przede wszystkim animizacja, antropomorfizacja czy personifikacja).
Rodzajem metafory, w którym zjawiska nieożywione (zarówno konkretne,
jak i abstrakcyjne) mają właściwości istot żywych, jest animizacja (np. 'coś przechodzi ludzkie pojęcie', 'świat idzie naprzód', 'zapadła cisza' itp.). Z tym środkiem stylistycznym spokrewnione są dwa kolejne:
antropomorfizacja – pomaga opisać rzeczy, zjawiska, pojęcia i ich cechy
za pomocą określeń, które odnoszą się do człowieka (np. 'coś odgrywa główną rolę' = ‘coś jest główne, najważniejsze’);personifikacja – częściej występuje w tekstach artystycznych i służy wyrażeniu zjawisk abstrakcyjnych za pomocą wyobrażeń odnoszących się do człowieka
(np. 'Historio, historio, cóżeś ty za pani' –‘ historia w tekście Agnieszki Osieckiej pokazana jako kobieta’).
Czułe słówka
W języku najważniejszy jest sam człowiek (osoba), to do niego bowiem odnosi się najwięcej wyrazów polszczyzny potocznej. Następne w językowej hierarchii są nazwy zwierząt, roślin i rzeczy, które mogą również służyć wyrażaniu emocji i wartości, krytykowaniu czyjegoś zachowania (np. 'Nie stój jak kołek', 'Nie skacz jak małpa'). Zwykle wypowiedzi takie nazywamy deprecjonującymideprecjonującymi, a jeśli dotyczą ludzi – obelgami, inwektywamiinwektywami lub zwrotami obraźliwymi. Używanie takich określeń jest nieetyczne.
W dziejach kultury (szczególnie średniowiecznej) znane były wyzwiska, za którymi kryły się nazwy zwierząt uznawanych za nieczyste, nieestetyczne lub podległe człowiekowi. Z tego okresu wywodzą się obelżywe określenia ('szczekać' – ‘mówić nieprawdę’, 'ujadać' – ‘kłócić się, sprzeczać’, 'łże jak pies' – ‘kłamie’, 'psubrat' – ‘negatywnie o drugim człowieku’).
Część powszechnie używanych zwrotów, w których pojawiają się nawiązania
do świata zwierząt, roślin i rzeczy, ma charakter obraźliwy. Mogą one wywołać krzywdzące skojarzenia dotyczące adresata wypowiedzi (np. 'głuchy jak pień'). Dlatego warto pamiętać, że określenia typu 'małpa', 'świnia', 'pieski', 'hiena', 'szczur', 'morda', 'czubek', 'badyl', 'burak', 'lebioda', 'beton', użyte w celu nazwania człowieka, zawsze są nietaktowne, a nawet agresywne. Powodują one, że – mniej
lub bardziej świadomie – odbiorca takiego komunikatu pozbawiany jest cech ludzkich.
Nazwy ze świata zwierząt i rzeczy mogą też przekazywać pozytywne oceny. Często pojawiają się one w wypowiedziach skierowanych bezpośrednio do konkretnej osoby w znaczeniu pozytywnym (np. 'Mój Ty cukiereczku', 'Skarbie', 'Złotko', 'Kwiatuszku'). Określenia te często występują w sytuacjach prywatnych i są wyrazem zażyłości między nadawcą i odbiorcą. Językoznawcy nazywają je afektonimami lub metaforycznie 'czułymi słówkami' (określenie Mirosława Bańki, autora Słownika afektonimów). Warto pamiętać, że choć słowa te wywołują pozytywne uczucia i emocje, to tylko od adresata wypowiedzi zależy, jak będą ostatecznie odebrane.
Nie wszyscy poczują się dobrze, jeśli nazwiemy ich 'żabciami', 'robaczkami', 'kluseczkami' czy 'pączusiami'.
Zadaniowo
Wskaż, które z poniższych frazeologizmów mają zabarwienie negatywne. Uzasadnij swoje zdanie.
'mieć dach nad głową', 'czym chata bogata', 'ognisko domowe', 'okrągły stół',
'przy drzwiach otwartych', 'z deszczu pod rynnę', 'pocałować klamkę', 'podpierać ścianę'
W gwarze uczniowskiej często pojawiają się wyrazy i przezwiska, które komunikują negatywne oceny i emocje. Wyjaśnij, dlaczego słowa typu 'globus', 'okularnik', 'dziobak', 'garbus' można uznać za obraźliwe.
Zapoznaj się z poniższymi słowami kluczami związanymi z lekcją, a następnie zaproponuj ich własną kolejność. Możesz kierować się tym, co cię zaciekawiło, poruszyło, zaskoczyło itp. Przygotuj krótkie uzasadnienie swojej propozycji. Słowa klucze: ocena, rzecz, człowiek, eponim, afektonim, związek frazeologiczny, metafora.