Człowiek to nie rzecz

Życie ludzkie jest nierozerwalnie związane z odkrywaniem, tworzeniem
i... nazywaniem. Każdy element otaczającego świata, każdy wytwór człowieka, musi być przez niego nazwany. W języku istnieje oczywiście wiele określeń odnoszących się także do samych ludzi, a nie tylko do rzeczy. Za pomocą porównań i utartych powiedzeń możemy mianowicie wyrazić wiele ludzkich zalet i wad (np. 'suchy jak wiór', 'wyglądać jak pączek w maśle').

Niektóre nazwy wiążą się z nazwiskiem twórcy, czasem, miejscem czy okolicznościami, w których powstały nazywane przez nie przedmioty i obiekty
(np. saksofonsaksofonsaksofon czy lunaparklunaparklunapark). Tworzone nazwy mogą mieć neutralne, dodatnie
lub ujemne zabarwienie emocjonalne. Używając w odniesieniu do ludzi określeń wartościujących, zwłaszcza negatywnie, etykietujemyetykietowaćetykietujemy ich. Tym samym przyczyniamy się do tworzenia i powielania krzywdzących stereotypówstereotypstereotypów (np. kobieta - mizerny kierowca, Rosjanin - pije alkohol).

Nazwy rzeczy a symbole

R1Hvyhq110JT1

Grafika przedstawia złotą, błyszczącą koronę.

Nazwy przedmiotów codziennego użytku lub zjawisk mogą również komunikować pozytywne skojarzenia, a nawet symbolizować zjawiska abstrakcyjne, które trudno pojąć lub opisać (np. serce – jako symbol miłości, podkowa – symbol szczęścia, korona – symbol władzy itp.).

Wiele funkcjonujących w języku określeń i terminów wywodzi się od nazwisk wynalazców czy odkrywców, nazw geograficznych i historycznych. Określamy
je mianem eponimóweponimeponimów (np. znane ze świata nauki określenia dżul i niuton oznaczają jednostki fizyczne utworzone od nazwisk badaczy: Jamesa Joule’a [czyt. Dżejmsa Dżula] i Isaaca Newtona [czyt. Izaaka Niutona]). Pokazują one, że nazwy przedmiotów lub pojęć – początkowo używane tylko w wąskim gronie, np. naukowców – mogą
z czasem upowszechnić się i wejść na stałe do języka potocznego.

Metafory jako figury stylistyczne

Nazwy rzeczy mogą również tworzyć dodatkowe, często bardzo abstrakcyjne sensy. Wiąże się to z ważną właściwością języka – jego wieloznacznym czy metaforycznym charakterem.

Do tworzenia nazw i określeń często wykorzystywana są metafora. Jest to bowiem podstawowa figura stylistyczna, za pomocą której wyrażamy znaczenia przenośne (symboliczne, abstrakcyjne), tworzymy skojarzeniaskojarzeniaskojarzenia.

Metafory na ogół kojarzymy z tekstami artystycznymi. W wielu utworach poetyckich odnajdziemy ciekawe przenośnie literackie, na przykład w cytowanym niżej fragmencie wiersza Zbigniewa Herberta pt. Kołatka (np. 'w głowie hodują ogrody',
'z czoła spływają/ławice obrazów').

Oprócz metafor artystycznych (poetyckich) pojawiają się w języku również metafory potoczne (np. 'zapaść się pod ziemię', 'cisza jak makiem zasiał'). Najwięcej
ich znajdziemy we frazeologizmach czy porównaniach frazeologicznych. Metafory występują także bardzo często w tekstach przemówień (oraz innych gatunkach retorycznych). Wiele z nich można zauważyć w przekazach dziennikarskich
czy reklamowych.

Roq7U4oLhEWDM

Ilustracja przedstawia kształt głowy ukazany z profilu. W miejscu mózgu znajdują się tryby różnej wielkości i w różnych kolorach.

ReqFbSuaYIpEb

Grafika przedstawia słonia na tle talerzy i misek.

RT04Oi4ZyKVZY

Grafika przedstawia cień mózgu. Wokół niego znajdują się wyładowania elektryczne.

O rzeczach można mówić tak, jakby miały cechy ludzi lub innych istot żywych (służą do tego przede wszystkim animizacja, antropomorfizacja czy personifikacja).

Rodzajem metafory, w którym zjawiska nieożywione (zarówno konkretne,
jak i abstrakcyjne) mają właściwości istot żywych, jest animizacja (np. 'coś przechodzi ludzkie pojęcie', 'świat idzie naprzód', 'zapadła cisza' itp.). Z tym środkiem stylistycznym spokrewnione są dwa kolejne:

• antropomorfizacja – pomaga opisać rzeczy, zjawiska, pojęcia i ich cechy
  za pomocą określeń, które odnoszą się do człowieka (np. 'coś odgrywa główną rolę' = ‘coś jest główne, najważniejsze’);

• personifikacja – częściej występuje w tekstach artystycznych i służy wyrażeniu zjawisk abstrakcyjnych za pomocą wyobrażeń odnoszących się do człowieka
  (np. 'Historio, historio, cóżeś ty za pani' –‘ historia w tekście Agnieszki Osieckiej pokazana jako kobieta’).

Czułe słówka

R11yr1ehu8miJ

Grafika przedstawia otwartą białą kopertę, z której wnętrza wystaje czerwone serce.

W języku najważniejszy jest sam człowiek (osoba), to do niego bowiem odnosi się najwięcej wyrazów polszczyzny potocznej. Następne w językowej hierarchii są nazwy zwierząt, roślin i rzeczy, które mogą również służyć wyrażaniu emocji i wartości, krytykowaniu czyjegoś zachowania (np. 'Nie stój jak kołek', 'Nie skacz jak małpa'). Zwykle wypowiedzi takie nazywamy deprecjonującymideprecjonowaćdeprecjonującymi, a jeśli dotyczą ludzi – obelgami, inwektywamiinwektywinwektywami lub zwrotami obraźliwymi. Używanie takich określeń jest nieetyczne.

W dziejach kultury (szczególnie średniowiecznej) znane były wyzwiska, za którymi kryły się nazwy zwierząt uznawanych za nieczyste, nieestetyczne lub podległe człowiekowi. Z tego okresu wywodzą się obelżywe określenia ('szczekać' – ‘mówić nieprawdę’, 'ujadać' – ‘kłócić się, sprzeczać’, 'łże jak pies' – ‘kłamie’, 'psubrat' – ‘negatywnie o drugim człowieku’).

Część powszechnie używanych zwrotów, w których pojawiają się nawiązania
do świata zwierząt, roślin i rzeczy, ma charakter obraźliwy. Mogą one wywołać krzywdzące skojarzenia dotyczące adresata wypowiedzi (np. 'głuchy jak pień'). Dlatego warto pamiętać, że określenia typu 'małpa', 'świnia', 'pieski', 'hiena', 'szczur', 'morda', 'czubek', 'badyl', 'burak', 'lebioda', 'beton', użyte w celu nazwania człowieka, zawsze są nietaktowne, a nawet agresywne. Powodują one, że – mniej
lub bardziej świadomie – odbiorca takiego komunikatu pozbawiany jest cech ludzkich.

Nazwy ze świata zwierząt i rzeczy mogą też przekazywać pozytywne oceny. Często pojawiają się one w wypowiedziach skierowanych bezpośrednio do konkretnej osoby w znaczeniu pozytywnym (np. 'Mój Ty cukiereczku', 'Skarbie', 'Złotko', 'Kwiatuszku'). Określenia te często występują w sytuacjach prywatnych i są wyrazem zażyłości między nadawcą i odbiorcą. Językoznawcy nazywają je afektonimami lub metaforycznie 'czułymi słówkami' (określenie Mirosława Bańki, autora Słownika afektonimów). Warto pamiętać, że choć słowa te wywołują pozytywne uczucia i emocje, to tylko od adresata wypowiedzi zależy, jak będą ostatecznie odebrane.
Nie wszyscy poczują się dobrze, jeśli nazwiemy ich 'żabciami', 'robaczkami', 'kluseczkami' czy 'pączusiami'.

Zadaniowo