RnnCFDGOuSIkL1
Być albo nie być... Być albo nie być... Źródło: domena publiczna.
Być albo nie być...
domena publiczna

Wielu historyków kultury uważa, że William Shakespearej0000000CNB1v38_000tp001William Shakespeare to największy dramaturg w dziejach ludzkości, a Hamlet to jego najważniejszy utwór.

Co ciekawe, za życia Shakespeare’a bardziej ceniono jego poezje (poematy i sonety), ponieważ pisanie liryki uznawano za znacznie bardziej nobilitujące niż tworzenie dramatów. Dziś w samych Stanach Zjednoczonych odbywa się rocznie ponad 100 festiwali teatralnych, na których gra się wyłącznie sztuki Shakespeare’a. W Gdańskim Teatrze Szekspirowskim w czasie wakacji letnich odbywa się międzynarodowy Festiwal Szekspirowski.

Już wiesz

1) Przeczytaj Hamleta Williama Shakespeare’a (najlepiej – w tłumaczeniu Stanisława Barańczaka).

2) Wynotuj fragmenty, w których William Shakespeare wypowiada się na temat teatru.

3) Poszukaj w dziele Shakespeare’a fragmentów, w których scharakteryzowano: Hamleta, Klaudiusza, Gertrudę, Poloniusza, Laertesa, Ofelię i Fortynbrasa.

4) Obejrzyj spektakl pt. H. w reżyserii Jana Klatyj0000000CNB1v38_000tp002Jana Klaty.

j0000000CNB1v38_000tp001
j0000000CNB1v38_000tp002
j0000000CNB1v38_0000000X
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

O autorze

William Shakespeare
RaW48ke4S1ceh
William Shakespeare
autor nieznany, William Shakespeare, ok. 1610, olej na płótnie, National Portrait Gallery w Londynie, domena publiczna

William Shakespeare

William Shakespeare urodził się w kwietniu 1564 roku, być może 23 dnia tego miesiąca. Na pewno zmarł 23 kwietnia 52 lata później, czyli w 1616 roku. Miejsce narodzin to leżące niemal 120 km od Londynu miasteczko Stratford nad rzeką Avon. Za czasów Shakespeare'a żyło w nim około 1500 ludzi. Zapewne tam twórca ukończył szkołę, mimo że brak dokumentów zaświadczających o jego edukacji. W 1592 roku William Shakespeare (mąż Anny Hathaway i ojciec trójki dzieci) wyruszył do Londynu. Tam szybko wszedł w środowisko aktorów i dramaturgów, początkowo pilnował koni, które arystokraci zostawiali pod teatrem, gdy udawali się na spektakl. O jego rolach niewiele wiadomo, szybko jednak dostrzeżono jego umiejętności pisarskie – zrobili to również konkurenci twórcy. Jeden z nich napisał pamflet, w którym przedstawił „nieokrzesanego wieśniaka, kruka, co stroi się w nasze piórka i wyobraża sobie, że potrafi układać wiersze lepiej niż ktokolwiek z nas, i choć jest tylko »Jaśkiem do wszystkiego« (czyli parobkiem do wynajęcia), myśli, że jest jedynym potrząsającym sceną w Anglii” – „potrząsający sceną”, czyli shakestage, jest aluzją do nazwiska Shakespeare, które w dosłownym tłumaczeniu oznacza „potrząsający włócznią”.
Sukcesy sceniczne sprawiły, że twórca dorobił się majątku i… herbu: w 1596 roku otrzymał herb z godłem, na którym widać ramię potrząsające włócznią. Rok później kupił duży dom w Stratfordzie i nabył sporo ziemi. Coraz częściej opuszczał Londyn i wracał do rodzinnej miejscowości. Około 1610 roku wyprowadził się ze stolicy na stałe. Zmarł – podobno przeziębiwszy się na weselu młodszej z córek – 23 kwietnia 1616 roku. Pochowano go pod ołtarzem kościoła św. Trójcy w Stratfordzie – tam, gdzie go chrzczono.
Nie wszyscy badacze kultury dawnej są przekonani o tym, że przywołane fakty odnoszą się do prawdziwego autora dramatycznych arcydzieł. Do dziś trwa spór, czy rzeczywiście pochodzący z prowincji i raczej niezbyt dobrze wykształcony człowiek mógł napisać tak wielkie utwory. Istnieją sugestie, że pod nazwiskiem „Shakespeare” działali inni twórcy (podaje się różne nazwiska, np. Christophera Marlowe’aj0000000CNB1v38_000tp003Christophera Marlowe’a, bardzo popularnego wówczas dramaturga), nawet nazwiska kobiet!

j0000000CNB1v38_000tp003
j0000000CNB1v38_0000001B

Świat Shakespeare’a

RNhaNJgsZjVKR1
William Shakespeare, rycina z karty tytułowej tzw. „Pierwszego Folio”
1632, domena publiczna

William Shakespeare pisał swe dramaty ponad 400 lat temu. Było to w czasach, gdy twórcy dzieł przeznaczonych na scenę nie cieszyli się szczególnymi względami, a sztuki odgrywano dwa, trzy razy, po czym schodziły z afisza. Utwory angielskiego mistrza grane są od czterech wieków i wciąż cieszą się niezwykłą popularnością. Wynika to m.in. z możliwości bardzo różnego ich interpretowania oraz aktualności problematyki. Nie przypadkiem w plebiscycie przeprowadzonym w Wielkiej Brytanii pod koniec XX stulecia Anglikiem Tysiąclecia ogłoszono właśnie Williama Shakespeare’a.

RJPooQZgVZc8o1
Tęczowy portret królowej Elżbiety I
Isaac Oliver, Tęczowy portret królowej Elżbiety I, ok. 1600–1602, olej na płótnie, kolekcja markiza Salisbury w Hatfield House (Anglia), domena publiczna
Rqjj2kXI6v8KN1
Portret króla Jakuba I Angielskiego i Jakuba VI Szkockiego
Wolfgang Kilian, Portret króla Jakuba I Angielskiego i Jakuba VI Szkockiego, ok. 1610–1630, miedzioryt, domena publiczna

William Shakespeare żył za panowania Elżbiety I oraz Jakuba I. To, jak wyglądała wtedy Anglia, miało znaczenie dla wyborów artystycznych dramaturga i poety. Elżbieta I (jedna z córek Henryka VIII) panowała w Anglii niemal pół wieku (1558–1603). Za jej rządów Anglia stała się imperium walczącym o prymat w Europie z Hiszpanią i Francją. Niemal trzymilionowy kraj musiał toczyć wojny z innymi państwami, problemem był również wewnętrzny konflikt religijny. Wyznawcy anglikanizmu (a królowa była głową tego Kościoła) zwalczali miejscowych katolików: za rządów Elżbiety ścięto ich około trzystu. Mimo wszystko była ona władczynią docenianą, nazywano ją nawet Elżbietą Dobrą. Takich określeń nie łączono z Jakubem I, który przed tym, jak zasiadł na tronie Anglii, rządził prawie 40 lat Szkotami (jako Jakub VI). W Anglii panował prawie ćwierć wieku (1603–1625). Uspokoił konflikty z obcymi państwami i starał się unikać zaogniania sporów religijnych, jednak nie należał do ulubionych władców (król, który się wciąż ślinił i niezbyt ładnie pachniał, nie wzbudzał zachwytów).

Za czasów Elżbiety I i Jakuba I w Anglii wielkiego znaczenia nabrał tzw. dramat elżbietański. Nazwa nie jest, oczywiście, przypadkowa. Oznacza ona nie tylko czas, w którym powstało to ważne zjawisko kulturalne, lecz także niemal osobisty udział władczyni w jego powstaniu. Należy pamiętać, że w drugiej połowie XVI wieku teatr i dramat nie były traktowane neutralnie. W Anglii przeciwko nim występowało wielu bardzo ważnych przeciwników należących do religijnego ruchu purytanów, którzy w teatrze widzieli siedlisko rozpusty i ogólnego upadku moralnościj0000000CNB1v38_000tp004upadku moralności. Elżbieta I tej opinii nie podzielała i chętnie bywała na spektaklach, a nawet grywała u siebie na dworze niewielkie rólki. Sympatię do teatru przejawiał też Jakub I – o jego skłonności do tej dziedziny sztuki świadczyć mogą następujące fakty:

  • grupa aktorska Shakespeare’a występowała przed królową Elżbietą I około 30 razy, a przed Jakubem I – ponad 170‑krotnie,

  • za wystawienie tzw. maski (czyli przedstawienia z wykorzystaniem muzyki i bardzo bogatych strojów) z kasy królewskiej można było otrzymać nawet 1500 funtów, a był to miesięczny koszt utrzymania niemałej armii.

O znaczeniu teatru zwanego elżbietańskim świadczy też to, że w liczącym mniej więcej 200 tysięcy mieszkańców Londynie w krótkim czasie powstało osiem teatrów, z których największe mogły gromadzić nawet trzy tysiące widzów.

JPOL_E3_E4_Tekstykultury
Rja1AZFNGxm2a1
Teatr „The Globe” – współcześnie Źródło: Teatr „The Globe” – współcześnie, licencja: CC 0 1.0.
Teatr „The Globe” – współcześnie
Teatr „The Globe” – współcześnie, licencja: CC 0 1.0
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Powstał w tym czasie charakterystyczny dla Anglii typ budynku teatralnego pod gołym niebem. Miał on kolisty albo wieloboczny kształt, zazwyczaj 14- lub 20‑boczny. Aktorzy grali na podeście zwanym fartuchem – widzowie otaczali go z trzech stron. Fartuch kończył się okalaną przez dwie kolumny sceną z dwojgiem drzwi – tędy wchodzili i wychodzili aktorzy. Niektóre fragmenty odgrywano zaś na galerii – tak było m.in. z najsłynniejszą sceną z Romea i Julii, czyli ze sceną balkonową. Widzowie znajdowali się nie tylko wokół fartucha, ale również na galeriach – cena biletu była, rzecz jasna, uzależniona od wygody miejsca na galerii i dobrej widoczności. Sztuki grano w dzień – po południu (nieraz spektakl trwał 5–6 godzin, choć przeważnie mniej więcej połowę krócej). Jeżeli akcja działa się w nocy – zapalano latarnie, które symbolizowały ciemność. Nie dbano o bogatą scenografię, niekiedy informacja o tym, gdzie dzieje się akcja, pojawiała się w postaci napisu, np. „pole bitwy”, „nad morzem”, „w górach” – widzowie musieli użyć wyobraźni. Publiczności od sceny nie odgradzała kurtyna – pojawiła się ona w teatrach już po śmierci Shakespeare’a. W ciągu 30 lat powstało osiem teatrów, m.in. „Łabędź”, „Róża”, „Nadzieja” i „The Globe”, czyli „Pod Kulą Ziemską”. Prowadzili je odpowiednicy dzisiejszych producentów teatralnych, a najsłynniejszym był James Burbagej0000000CNB1v38_000tp005James Burbage, z którego synem Richardem Burbage’em współpracował też Shakespeare. W „The Globe” mieściło się około dwóch tysięcy ludzi, zasiadających i stojących w budynku, nad którego wejściem umieszczono rzeźbę Herkulesa trzymającego na plecach ziemski glob.

Ćwiczenie 1
RgaCpVkkERqtW1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R16GW4YsaNUqB1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Niewiele brakowało, aby dzieła Shakespeare’a uległy zapomnieniu. Nie zachowały się rękopisy, a część druków (18 dzieł), które ukazały się za życia twórcy, ma skandaliczną jakość – są to wydania pełne błędów, spisywane z pamięci. Sam Shakespeare nie dbał o druk swych utworów, ponieważ mu się to nie opłacało. Właścicielem napisanego dzieła stawała się trupa teatralna, edycja utworu mogła spowodować, że będzie on grany także przez konkurencję. Na szczęście po śmierci autora jego dwaj przyjaciele z aktorskiej trupy „Sług Jego Królewskiej Mości” zebrali, poprawili i wydali 36 sztuk, liczący ponad 900 stron i kosztujący wtedy jednego funta druk z 1623 roku jest nazywany „Pierwszym Folioj0000000CNB1v38_000tp006Pierwszym Folio”. Ciekawa informacja została podana na karcie tytułowej: „Opublikowane według prawdziwych oryginalnych kopii”!

j0000000CNB1v38_000tp004
j0000000CNB1v38_000tp005
j0000000CNB1v38_000tp006
j0000000CNB1v38_000EX001
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Polski Shakespeare

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Dzieła Shakespeare’a przetłumaczono na ponad 180 języków. Paradoksalnie, to właśnie czytelnicy przekładów mają większą szansę, aby zrozumieć dzieła stratfordczyka, niż rodowici Anglicy. Przecież William Shakespeare pisał swe dzieła cztery wieki temu, a więc używał zupełnie innego języka od współczesnej angielszczyzny (notabene – wprowadził do mowy ojczystej kilkaset nowych słów). Jest bardzo ważne, w jakim tłumaczeniu czyta się takie utwory, jak Makbet czy Romeo i Julia. Poniżej zamieszczono osiem różnych przekładów znanej strofy z Hamleta, wypowiadanej przez tytułowego bohatera.

RbdP5qdo9gk1d1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3.1

Udziel odpowiedzi na pytania i sprawdź, jakie różnice można dostrzec w dwóch początkowych wersach cytatu:

  • O jakich zwierzętach mówią poszczególni tłumacze w wersie pierwszym?

  • O kim jest mowa w wersie drugim?

Ćwiczenie 3.2

Sprawdź, jakie różnice można dostrzec w dwóch końcowych wersach cytatu. Uwzględnij podane problemy:

  • Czy różne zachowania (sen/czuwanie) są tu od siebie uzależnione?

  • Czy różne zachowania dotyczą tej samej osoby czy różnych osób?

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Niemal wszystkie dzieła Shakespeare’a mają swe źródła literackie – Anglik przetwarzał dzieła napisane przez innych. Podobnie było z Hamletemj0000000CNB1v38_000tp007Hamletem. Zapewne przed napisaniem dramatu widział na jednej z londyńskich scen jakąś inną wersję historii duńskiego księcia. A historia ta była znana ze średniowiecznej kroniki autorstwa XII‑wiecznego mnicha Saxo Uczonego (Sakso Gramatyka).

Shakespeare. Stwarzanie świataStephen Greeblatt
Stephen Greeblatt Shakespeare. Stwarzanie świata

W relacji Sakso Gramatyka król Horwendil (odpowiednik Szekspirowskiego króla ojca) zostaje zamordowany przez swego zawistnego brata Fenga (odpowiednik Klaudiusza), nie potajemnie wszakże, lecz na oczach wszystkich. Feng przedstawia wątłe usprawiedliwienie – oskarża Horwendila o brutalne traktowanie swej łagodnej żony Geruthy – ale w rzeczywistości jest to człowiek bezwzględny i potężny, który uważa, że wolno mu bezkarnie zagarnąć koronę brata, jego królestwo i żonę. Jedyną przeszkodę w osiągnięciu celu stanowi syn Horwendila, Amleth, wszyscy bowiem w tym przedchrześcijańskim świecie zdrady i mściwości są przekonani, że syn powinien pomścić śmierć ojca. Co prawda Amleth to jeszcze dziecko i na razie nikomu nie zagraża, ale wiadomo, jaki będzie jego obowiązek, gdy dorośnie. […] Aby przeżyć i dokonać sprawiedliwej zemsty, Amleth pozoruje zatem obłęd, przekonując stryja, że nie jest w stanie mu zagrozić. Tarza się w piasku, obrzuca błotem, a czas spędza […] niemrawo strugając patyczki, które przerabia na haczyki. […] Amleth sprytnie unika zdemaskowania i potajemnie obmyśla zemstę. Wyśmiewany, pogardzany, lekceważony, dopina jednak swego i w finale wywołuje pożar, w którym ginie cała świta Fenga, samego zaś stryja przebija mieczem. Następnie zwołuje zgromadzenie szlachty, wyjaśnia, dlaczego tak zrobił, po czym zostaje entuzjastycznie ogłoszony królem. „Widziano, że wielu zdumiewało się, jak zdołał tak długo ukrywać tak subtelny plan”.

j0000000CNB1v38_00000_BIB_001Stephen Greeblatt, Shakespeare. Stwarzanie świata, tłum. B. Kopeć-Umiastowska, Warszawa 2007, s. 303.
Ćwiczenie 4.1

Porównaj streszczenie fragmentu kroniki Sakso Gramatyka z treścią dramatu Shakespeare’a. Na czym polegają podstawowe różnice (oprócz brzmieniem imion) między obiema wersjami historii Hamleta?

Ćwiczenie 4.2

Ćwiczenie 4.3
RmpuMXq7N6s6S1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000000CNB1v38_000tp007
j0000000CNB1v38_000EX003
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Kto jest kim w Hamlecie?

RjpAwyNGROYjO
Hamlet
Adi Holzer, 2010, rzeźba szklana, domena publiczna
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Shakespeare nie tylko wprowadził zmiany w opowieści o duńskim księciu, lecz także sprawił, że ta historia stała się wieloznaczna i może być interpretowana na różne sposoby.

Ćwiczenie 5.1
R11h2cBzSEVU61
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5.2

Przywołując cytaty z Hamleta, przedstawcie najważniejsze fakty dotyczące wybranej postaci:

  • Klaudiusza,

  • Gertrudy,

  • Poloniusza,

  • Ofelii.

Cytaty powinny być tak dobrane, by odzwierciedlały pozytywną lub negatywną cechę kolejnych bohaterów.

Ćwiczenie 5.3

Wspólnie spróbujcie ocenić związek Klaudiusza i Gertrudy: czy to para ludzi, którzy rzeczywiście się kochają? Wypiszcie argumenty.

Ćwiczenie 5.4

Ćwiczenie 5.5
Ru59trb37VKnj1
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5.6
RkneexaLioCde1
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5.7
RtHgMY0coFXab1
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5.8
Rr3rrLnKaJXM91
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5.9

Poszukaj w utworze cytatów uzasadniających odpowiedzi wybrane przez ciebie w poprzednim zadaniu.

Ćwiczenie 5.10

Hamlet zachowuje się chwilami jak prawdziwy szaleniec. Poszukaj w tekście tragedii fragmentów, które tego dowodzą.

Ćwiczenie 5.11

Podaj powody, dla których Hamlet dziwnie się zachowuje. Poszukaj w utworze cytatów potwierdzających twoją odpowiedź.

Hamlet połowy wiekuJan Kott
Jan Kott Hamlet połowy wieku

Bibliografia rozpraw i studiów o Hamlecie jest dwa razy grubsza od warszawskiej książki telefonicznej. O żadnym Duńczyku z krwi i kości nie napisano tyle, co o Hamlecie – ten Szekspirowski królewicz jest na pewno najsławniejszym Duńczykiem. Hamlet obrósł w glosyj0000000CNB1v38_000tp008glosy i komentarze, jest jednym z niewielu bohaterów literackich, którzy żyją poza tekstem, którzy żyją poza teatrem. Jego imię znaczy coś nawet dla tych, którzy Szekspira nigdy nie czytali ani nie oglądali.
Hamlecie jest wiele spraw: polityka, przemoc i moralność, spór o jednoznaczność teorii i praktyki, o cele ostateczne i sens życia, jest tragedia miłosna, rodzinna, państwowa, filozoficzna, eschatologiczna i metafizyczna. Wszystko, co chcecie! I jest jeszcze wstrząsające studium psychologiczne. I krwawa fabuła, i pojedynek, wielka rzeź. Można wybierać. Ale trzeba wiedzieć, po co i dlaczego się wybiera.

j0000000CNB1v38_00000_BIB_002Jan Kott, Hamlet połowy wieku, [w:] tegoż, Szekspir współczesny, Kraków 1990, s. 80–81.
SzekspirLeslie Dunton‑Downer, Alan Riding
Leslie Dunton‑Downer, Alan Riding Szekspir

Żadna z ról Szekspirowskich nie dostosowuje się bardziej niż Hamlet. Aktorzy tragiczni przedstawiali Hamleta jako człowieka, którego do szaleństwa doprowadza miłość do Ofelii; jako syna opętanego rozkazami ojca i wzdrygającego się na myśl o rozwiązłości matki; księcia pozbawionego należnego mu prawa sprawowania władzy królewskiej; czy jako przyjaciela zdradzonego przez tych, których darzył zaufaniem od dziecka. Niektórzy portretują Hamleta jako człowieka o zdrowych zmysłach, udającego szaleństwo, by dać upust swemu żalowi lub sprawdzić otoczenie i siebie.

j0000000CNB1v38_00000_BIB_003Leslie Dunton-Downer, Alan Riding, Szekspir, tłum. Dorota Koper, Rafał Morusiewicz, Warszawa 2005, s. 334.
Ćwiczenie 6.1

Zastanów się nad konsekwencjami odmiennego postrzegania źródeł zachowania Hamleta. Co zmienia się w ocenie tytułowego bohatera dramatu, jeśli uzna się, że:

  • Hamlet to prawdziwy szaleniec,

  • Hamlet udaje szaleńca?

Ćwiczenie 6.2

Niezależnie od tego, czy Hamlet jest szalony, czy też takiego udaje, w utworze można znaleźć sytuacje, z których wynika, że to osoba nadwrażliwa, emocjonalna. Odszukaj w dramacie fragmenty ukazujące takie postępowanie Hamleta.

j0000000CNB1v38_000tp008
j0000000CNB1v38_000EX004
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Być albo nie być…

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Najsłynniejszym z wszystkich monologów zawartych w dramatach Shakespeare’a jest ten, który zaczyna się od słów: „Być albo nie być – oto jest pytanie”.

R15naPGwfVeim1
Wizja Hamleta
Pedro Américo, Wizja Hamleta, 1893, olej na płótnie, Pinacoteca do Estado de São Paulo, domena publiczna
HamletWilliam Shakespeare
William Shakespeare Hamlet

HAMLET
Być albo nie być – oto jest pytanie.
Kto postępuje godniej: ten, kto biernie
Stoi pod gradem zajadłych strzał losu,
Czy ten, kto stawia opór morzu nieszczęść
I w walce kładzie im kres? Umrzeć – usnąć –
I nic poza tym – i przyjąć, że sen
Uśmierza boleść serca i tysiące
Tych wstrząsów, które dostają się ciału
W spadku natury. O tak, taki koniec
Byłby czymś upragnionym. Umrzeć – usnąć –
Spać – i śnić może? Ha, tu się pojawia
Przeszkoda: jakie mogą nas nawiedzić
Sny w drzemce śmierci, gdy ścichnie za nami
Doczesny zamęt? Niepewni, wolimy
Wstrzymać się chwilę. I z tych chwil urasta
Długie, potulnie przecierpiane życie.
Bo gdyby nie ten wzgląd, któż by chciał znosić
To, czym nas chłoszcze i znieważa czas:
Gwałty ciemięzców, nadętość pyszałków,
Męki wzgardzonych uczuć, opieszałość
Prawa, bezczelność władzy, i kopniaki,
Którymi byle zero upokarza
Cierpliwą wartość? Któż by się z tym godził,
Gdyby był w stanie przekreślić rachunki
Nagim sztyletem? Któż by dźwigał brzemię
Życia, stękając i spływając potem,
Gdyby nam woli nie zbijała z tropu
Obawa przed tym, co będzie po śmierci,
Przed nieobecną w atlasach krainą,
Skąd żaden jeszcze odkrywca nie wrócił,
I gdyby lęk ten nie kazał nam raczej
Znosić zło znane niż rzucać się w nowe?
To świadomość czyni nas tchórzami
I naturalne rumieńce porywu
Namysł rozcieńcza w chorobliwą bladość,
A naszym ważkim i szczytnym zamiarom
Refleksja plącze szyki, zanim któryś
Zdąży przerodzić się w czyn. […]

j0000000CNB1v38_00000_BIB_004William Shakespeare, Hamlet, tłum. Stanisław Barańczak, Kraków 1999, s. 116.
Ćwiczenie 7.1

Przypomnij, w jakich okolicznościach Hamlet wypowiada słynny monolog. Nakreśl również sytuację poprzedzającą to wydarzenie.

Ćwiczenie 7.2

Wyjaśnij, czego dotyczy dylemat Hamleta.

Ćwiczenie 7.3

Dlaczego Hamlet nie popełnił po wygłoszonych słowach samobójstwa? Postaw tezę i dobierz odpowiednie argumenty.

Ćwiczenie 7.4

Przypomnij inne sytuacje, w których Hamleta ogarniają wątpliwości. Wskaż odpowiednie cytaty.

Ważne!

Niektórzy badacze literatury za główną cechę Hamleta uznali nieumiejętność podjęcia szybkiej decyzji. Taką postawę zaczęto nazywać hamletyzowaniem.

Hamletyzowanie
Definicja: Hamletyzowanie

to nadmierne analizowanie; wahanie się, nieumiejętność zdobycia się na czyn, teoretyzowanie.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Postawa Hamleta, choć stała się źródłem pojęcia „hamletyzowanie”, nie jest jednak jednoznaczna. Bohater wiele razy podejmował bowiem decyzje szybko, bez zastanowienia się.

Ćwiczenie 8.1

Wskaż sytuacje, w których Hamlet nie wahał się podjąć decyzji szybko i jednoznacznie. Wybierz odpowiednie cytaty.

Ćwiczenie 8.2

Rozważ, z czego może wynikać fakt, że niekiedy Hamlet decyduje się na jakiś krok bez zastanawiania się nad nim, a niekiedy nie potrafi tego zrobić.

j0000000CNB1v38_000EX006
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Hamlet to teatr!

JPOL_E3_E4_Tekstykultury
R49LZubF9FTfq1
Dzieci grające scenę z „Hamleta” Źródło: Charles Hunt, Dzieci grające scenę z „Hamleta”, 1863, olej na płótnie, Yale Center for British Art , domena publiczna.
Dzieci grające scenę z „Hamleta”
Charles Hunt, Dzieci grające scenę z „Hamleta”, 1863, olej na płótnie, Yale Center for British Art , domena publiczna
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Hamlecie bardzo ważnym motywem jest sam… teatr. Grę aktorską można dostrzec zarówno w zachowaniach poszczególnych postaci, jak i w spektaklu przedstawionym przez zawodowych aktorów, którzy przybyli do Elsynoru. Najpierw warto przyjrzeć się udawaniu bohaterów dzieła tu: niemal każdy coś przed kimś udaje.

Ćwiczenie 9.1

Omów kogo i dlaczego śledzi:

  • Hamlet,

  • Klaudiusz,

  • Poloniusz,

  • Gertruda,

  • Ofelia,

  • służący Poloniusza.

Przygotuj mapę myśli odzwierciedlającą relacje między bohaterami.

Ćwiczenie 9.2

Hamlet w rozmowie z Rosencrantzem i Guildensternem mówi: „Dania jest więzieniem”. Wyjaśnij, jak rozumiesz tę wypowiedź.

Ćwiczenie 9.3

Jaki obraz świata przedstawia Shakespeare, każąc niemal wszystkim bohaterom swego dramatu nie wierzyć sobie nawzajem i nawzajem się podglądać? Wypowiedź poprzyj odpowiednimi argumentami.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Shakespeare nieraz wskazywał, że – według niego – ludzie są tylko (?) aktorami na scenie świata. Nie przypadkiem też chętnie sięgał po motyw „teatru w teatrze”. Dzięki temu wyrażał również własną opinię o współczesnym mu teatrze.

Ćwiczenie 10.1

Poszukaj w dramacie tych fragmentów, w których mówi się o teatrze i aktorach.

Ćwiczenie 10.2

Sformułuj opinię, jaką miał – według ciebie – Shakespeare na temat teatru i niektórych grup aktorskich.

Ćwiczenie 10.3

Omów, co Shakespeare zarzucał niektórym aktorom mu współczesnym.

Ćwiczenie 10.4

Przedstaw zarzuty Shakespeare’a formułowane pod adresem części widzów.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Gdybyście znaleźli się w „The Globe” za życia Shakespeare’a, zapewne byłoby to dla was dziwne przeżycie. Po pierwsze: widownia składała się przeważnie z ludzi należących do niższych warstw społecznych. Po drugie: jej zachowanie mocno odbiegało od tego, którego oczekuje się od widzów teatralnych dziś, np. rzucano w aktorów kamykami, zdechłymi szczurami czy kotami, a nawet świńskimi ryjami! Na scenie nie było scenografii, a aktorzy nosili eleganckie, modne wówczas stroje, niezależnie od tego, czy akcja działa się w XIII, czy - w XVI wieku. O wydarzeniach rozgrywających się w nocy po prostu powiadamiano lub wnoszono latarnie, a nad widzami było… jasne niebo. Aktorzy grali dość sztucznie, np. zakochany musiał mieć rozpięty kaftan i opuszczone skarpety. Wszystkie role (również kobiece) odgrywali chłopcy i mężczyźni.

j0000000CNB1v38_00000090
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Cechy dramatu szekspirowskiego

RdFyapJi6dIvC
Master Betty jako Hamlet przed popiersiem Shakespeare’a
James Northcote, Master Betty jako Hamlet przed popiersiem Shakespeare’a, ok. 1804–1806, olej na płótnie, Yale Center for British Art, licencja: CC 0 1.0

Hamlet to jedno z dzieł określanych jako dramat szekspirowski. Nazwa ta, oczywiście, wskazuje na autorstwo, ale też sygnalizuje pewną grupę cech charakterystycznych dla dramatów powstających na przełomie XVI i XVII wieku. Zdecydowaną ich większość można dostrzec też w Romeo i Julii, Makbecie czy Burzy. Tworzą one zupełnie inną formułę od tej, która obowiązywała w antyku.

Ćwiczenie 11
R11BZuZRGx41T1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
j0000000CNB1v38_0000009F
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Do jakiej świątyni chodził Hamlet?

Hamlecie, jak i innych dziełach Shakespeare’a, właściwie nie ma wątków religijnych. Może te kwestie artysty nie interesowały? Byłaby to zbyt pochopna opinia. Gdybyśmy przejrzeli około 1000 utworów należących do tzw. dramatu elżbietańskiego, napisanych przez różnych autorów i zachowanych do naszych czasów – również nie znaleźlibyśmy tych wątków. Dlaczego? Wynikało to z zakazów: twórcom nie wolno było pisać o żyjących ważnych osobach oraz o sprawach religijnych. W 1606 roku wręcz prawnie zabroniono używać na scenie słowa „Bóg” – płaciło się za to grzywnę w wysokości nawet 10 funtów. Nie przypadkiem więc Shakespeare zamiast pozwalać swoim bohaterom mówić np. „By Jesus” (O, Jezu!), kazał im powtarzać „By Gis” (ojejku!). Biografowie Shakespeare’a wciąż trudzą się nad ustaleniem jego postawy religijnej, a nawet – określeniem, jakiego był wyznania. Oficjalnie, oczywiście, był wyznawcą anglikanizmuj0000000CNB1v38_000tp009anglikanizmu, ale są przypuszczenia, że potajemnie przynależał do Kościoła katolickiego. Między anglikanizmem a katolicyzmem nie było zbyt wielu różnic dogmatycznych, natomiast wyznawcy Kościoła, któremu przewodzili król lub królowa Anglii, dążyli do wyraźnego odróżniania się pod względem ceremonii. Ograniczano więc wszelkie ceremonie, odrzucano zwracanie się do świętych czy Matki Boskiej, usuwano – zbędne według purytanów – zwroty, nie podzielano wiary w czyściec, a tym samym – rezygnowano z modlitw za zmarłych.

Shakespeare. Stwarzanie świataStephen Greeblatt
Stephen Greeblatt Shakespeare. Stwarzanie świata

Jako młody człowiek w Lancashire, a nawet bliżej domu, Shakespeare z pewnością widywał jeszcze fragmenty dawnych katolickich ceremonii: płonące świece, krzyże, bicie w dzwony, zapłakanych krewnych żegnających się znakiem krzyża, sąsiadów, którzy przyszli zobaczyć ciało, odmawiających Ojcze Nasz lub De profundisj0000000CNB1v38_000tp00ADe profundis, rozdawanie datków i żywności dla uczczenia pamięci zmarłego, msze odprawiane przez opłaconych księży, by ułatwić duszy przejście przez czyściec. Wszystko to stało się celem ataku; wszystko uległo redukcji lub wręcz likwidacji. A przede wszystkim: modlitwa za zmarłych była teraz nielegalna.

j0000000CNB1v38_00000_BIB_001Stephen Greeblatt, Shakespeare. Stwarzanie świata, tłum. B. Kopeć-Umiastowska, Warszawa 2007, s. 303.
Ćwiczenie 12.1

Czy według ciebie Hamlet mógł być wyznawcą anglikanizmu? Uzasadnij odpowiedź.

Ćwiczenie 12.2

Przypomnij sobie, gdzie studiował Hamlet. Sprawdź w dowolnym źródle, z jakim wyznaniem kojarzy się ta miejscowość.

Ćwiczenie 12.3

Sprawdź w dowolnym źródle, jakie wyznanie dominowało w Danii na przełomie XVI i XVII wieku.

Ćwiczenie 12.4

Przypomnij sobie opis pogrzebu Ofelii. Dlaczego obrzęd pogrzebowy został tak bardzo ograniczony?

j0000000CNB1v38_000tp009
j0000000CNB1v38_000tp00A
j0000000CNB1v38_000000A6
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Umarł książę, niech żyje król! Hamlet i Fortynbras

Ciekawostka

Fortynbras to postać, która pojawia się na scenie dosłownie na dwie - trzy minuty, a przecież całe przedstawienie (gdyby grać sztukę bez skrótów) trwałoby około sześciu godzin! Mimo to tę epizodyczną postać niektórzy szekspirolodzy uznają za szczególnie ważną.

Ćwiczenie 13.1

Przypomnij wszystkie fakty dotyczące Fortynbrasa (np. wiek, imię ojca, narodowość, charakter).

Ćwiczenie 13.2

Poszukaj w utworze fragmentów, w których Hamlet mówi o Fortynbrasie.

Ćwiczenie 13.3

Czy według ciebie dla Hamleta Fortynbras to postać godna szacunku, obojętna czy - godna pogardy? Uzasadnij swój wybór.

Hamlet połowy wiekuJan Kott
Jan Kott Hamlet połowy wieku

Tak sobie właśnie wyobrażam, że zaczął próby analityczne z Hamleta współczesny reżyser. Posadził swoich aktorów wokół okrągłego stołu i powiedział: „Będziemy grać sztukę Szekspira pod tytułem Hamlet. […] Będziemy się starali pokazać Hamleta współczesnego. […]”. Potem, być może, reżyser zamyśli się przez chwilę, przeczyta raz jeszcze spis postaci i powie cicho, jakby do samego siebie: „A może to zależy od tego, kim będzie nasz Fortynbras?”.
Mówi się o tym młodym Fortynbrasie wiele razy. Jego ojca zabił w pojedynku ojciec Hamleta. Każdy ma w tej sztuce zamordowanego ojca: i Hamlet, i Laertes, i Ofelia. Widz gubi się zwykle w śledzeniu losów tego młodego Fortynbrasa. Z prologu dowiadujemy się, że chce ruszyć na Danię, potem bije się z Polakami o jakiś skrawek wybrzeża niewart nawet pięciu dukatów i wreszcie staje w Elsynorze. Do niego należą ostatnie słowa i ostatnie gesty tego krwawego dramatu.
Kim jest ten młody królewicz norweski? Co ma reprezentować? Ślepy los, bezsens świata czy zwycięstwo sprawiedliwości? Szekspirolodzy bronili kolejno wszystkich trzech interpretacji. Rozstrzygnąć musi reżyser. Szekspir dał nam tylko jego imię. Ale to imię jest znaczące, Fortynbras – „forte braccio”. Fortynbras – mąż silnej ręki. Chłopak młody i krzepki. Przychodzi i mówi: „Uprzątnijcie te trupy. Hamlet był dobrym chłopcem, ale umarł. Będę teraz waszym królem. Świetnie się składa, bo przypomniałem sobie, że mam prawa do tej korony”. Potem się uśmiecha i bardzo jest z siebie zadowolony.

j0000000CNB1v38_00000_BIB_002Jan Kott, Hamlet połowy wieku, [w:] tegoż, Szekspir współczesny, Kraków 1990, s. 80–81.
Ćwiczenie 14.1

Omów podobieństwa, jakie można dostrzec pomiędzy Hamletem i Fortynbrasem.

Ćwiczenie 14.2

Wyjaśnij, co oznacza imię norweskiego księcia. Co to imię mówi o charakterze Fortynbrasa?

Ćwiczenie 14.3

Jaki stosunek do Fortynbrasa ma narrator zacytowanego fragmentu? Uzasadnij odpowiedź.

Bardzo krótkie opowieściRoman Brandstaetter
Roman Brandstaetter Bardzo krótkie opowieści

Hamlet przeżywa zwątpienia. Wątpi o sensie życia i śmierci, o prawdzie, o miłości kobiety, wątpi o prawdziwości filozofii, o sensie państwa, o własnej wartości, o człowieczeństwie. Jego przeciwieństwem jest książę Fortynbras, który żadnym zwątpieniom nie ulega, nie zastanawia się nad zagadką bytu ani nad konsekwencjami swoich zamiarów. […]
Śmierć jednego człowieka jest dla Hamleta trudnym i bolesnym zagadnieniem. Śmierć tysięcy ludzi nie jest żadnym zagadnieniem dla Fortynbrasa.
Hamlet […] zastanawia się nad istotą paradoksu, który powstrzymuje go od wykonania wyroku śmierci na jednym człowieku, podczas gdy Fortynbrasowi pozwala dla kaprysu położyć trupem dwadzieścia tysięcy żołnierzy. […]
I oto mamy obraz dwóch zwycięstw. Łatwiejszego zwycięstwa pięknego Norwega, który wszystko łatwo zdobywa, i trudnego zwycięstwa Hamleta, które jest równocześnie jego klęską. Hamlet w swoim czynie umiera, Fortynbras w swoich czynach żyje. […]
Znamy z historii kilka takich spotkań, które skończyły się bądź tragicznie, bądź smutnie dla intelektualistów. Archimedesj0000000CNB1v38_000tp00BArchimedes zginął pod ciosem miecza brutalnego żołdakaj0000000CNB1v38_000tp00Cżołdaka. Michał Aniołj0000000CNB1v38_000tp00DMichał Anioł ugiął dumną głowę przed Boccio Valorim, komisarzem okupacyjnym wojsk w pokonanej Florencji. Lepiej zatem się stało, że bohaterowie Szekspira się rozminęli. […]
Dlatego w chwili zjawienia się Fortynbrasa w finale tragedii cała scena powinna tonąć w mroku. Fortynbras obejmuje władzę nad Elsynorem. Ostatnie światła gasną. Nad zwłokami Hamleta, jedynego sprawiedliwego w przeklętej Sodomiej0000000CNB1v38_000tp00ESodomie, patetyczne słowa norweskiego księcia inaugurują panowanie długiej nocy. Zwyciężyły siły zła.

j0000000CNB1v38_00000_BIB_005Roman Brandstaetter, Bardzo krótkie opowieści, Warszawa 1978, s. 44–50.
Ćwiczenie 15.1

Omów, na czym polegają zasadnicze różnice między Hamletem a Fortynbrasem.

Ćwiczenie 15.2

Jaki stosunek do Fortynbrasa ma narrator zacytowanego fragmentu? Uzasadnij odpowiedź.

Ćwiczenie 15.3

Wyjaśnij, co łączy Archimedesa, Michała Anioła i Hamleta.

Ćwiczenie 15.4

Wyjaśnij sens ostatniego zdania tekstu.

j0000000CNB1v38_000tp00B
j0000000CNB1v38_000tp00C
j0000000CNB1v38_000tp00D
j0000000CNB1v38_000tp00E
j0000000CNB1v38_000000BU
JPOL_E3_E4_Konteksty

Teksty do wyboru

Hamlet i Fortynbras w poezji

Tren FortynbrasaZbigniew Herbert
Zbigniew Herbert Tren Fortynbrasa

dla M.C.
Teraz kiedy zostaliśmy sami możemy porozmawiać książę jak mężczyzna z mężczyzną
chociaż leżysz na schodach i widzisz tyle co martwa mrówka
to znaczy czarne słońce o złamanych promieniach
Nigdy nie mogłem myśleć o twoich dłoniach bez uśmiechu
i teraz kiedy leżą na kamieniu jak strącone gniazda
są tak samo bezbronne jak przedtem To jest właśnie koniec
Ręce leżą osobno Szpada leży osobno Osobno głowa
I nogi rycerza w miękkich pantoflach

Pogrzeb mieć będziesz żołnierski chociaż nie byłeś żołnierzem
jest to jedyny rytuał na jakim trochę się znam
Nie będzie gromnic i śpiewu będą lonty i huk
kir wleczony po bruku hełmy podkute buty konie artyleryjskie
werbel werbel wiem nic pięknego
to będą moje manewry przed objęciem władzy
trzeba wziąć miasto za gardło i wstrząsnąć nim trochę

Tak czy owak musiałeś zginąć Hamlecie nie byłeś do życia
wierzyłeś w kryształowe pojęcia a nie glinę ludzką
żyłeś ciągłymi skurczami jak we śnie łowiłeś chimery
łapczywie gryzłeś powietrze i natychmiast wymiotowałeś
nie umiałeś żadnej ludzkiej rzeczy nawet oddychać nie umiałeś

Teraz masz spokój Hamlecie zrobiłeś co do ciebie należało
i masz spokój Reszta nie jest milczeniem ale należy do mnie
wybrałeś część łatwiejszą efektowny sztych
lecz czymże jest śmierć bohaterska wobec wiecznego czuwania
z zimnym jabłkiem w dłoni na wysokim krześle
z widokiem na mrowisko i tarczę zegara
Żegnaj książę czeka na mnie projekt kanalizacji
i dekret w sprawie prostytutek i żebraków
muszę także obmyślić lepszy system więzień
gdyż jak zauważyłeś słusznie Dania jest więzieniem
Odchodzę do moich spraw Dziś w nocy urodzi się
Gwiazda Hamlet Nigdy się nie spotkamy
To co po mnie zostanie nie będzie przedmiotem tragedii

Ani nam witać się ani żegnać żyjemy na archipelagach
A ta woda te słowa cóż mogą cóż mogą książę

j0000000CNB1v38_00000_BIB_006Zbigniew Herbert, Tren Fortynbrasa, [w:] , Od Staffa do Wojaczka. Poezja polska 1939–1985. Antologia, t. 2, red. Bohdan Drozdowski, Bohdan Urbankowski, Łódź 1988, s. 101–102.
PrzypisWitold Wirpsza
Witold Wirpsza Przypis

(Hamlet wysiada z pociągu; na peronie czeka Fortynbras)
HAMLET:
Mój Fortynbrasie, właśnie powróciłem
Z tamtego świata, gdzie się okazało,
Że neurotyczne moje zapytanie:
Być albo nie być – nie ma wiele sensu.
Można ze sceny droczyć się z widzami,
Ale w zaświatach nie ma z kim się droczyć.
Wracam na zamek, trzeba rządzić Danią.
Dziś jeszcze chciałbym przejrzeć buchalterię
Oraz umowy zawarte przez ciebie
Z Chinami, Francją, Czechami i Szwecją.
Czyś toczył wojny? Czy złupiłeś Turcję?
Mój Fortynbrasie, powracam z niebytu,
Który od bytu tym tylko się różni,
Że byt jest w bycie – w niebycie go nie ma.
Lecz tutaj, w Danii, kiedy mnie nie było,
Duńczycy żyli; nikt nie stawiał pytań
O byt i niebyt. Przychodzę więc sprawdzić,
Jak sprawowałeś po masakrze władzę.

j0000000CNB1v38_00000_BIB_007Witold Wirpsza, Przypis.
Ćwiczenie 16.1

Na podstawie wiersza Zbigniewa Herberta omów, co o Hamlecie sądzi Fortynbras.

Ćwiczenie 16.2

Na podstawie wiersza Witolda Wirpszy omów, co o Fortynbrasie sądzi Hamlet.

Ćwiczenie 16.3

Scharakteryzuj postać Hamleta z utworu Herberta i z utworu Wirpszy. Czy postaci te są inne od bohatera, którego przedstawił Shakespeare? Uzasadnij odpowiedź.

Ćwiczenie 16.4

Scharakteryzuj postać Fortynbrasa z utworu Herberta i z utworu Wirpszy. Czy postaci te są inne od bohatera, którego przedstawił Shakespeare? Uzasadnij odpowiedź.

Hamlet i Laertes

Hamlet i LaertesRoman Brandstaetter
Roman Brandstaetter Hamlet i Laertes

Laertes przyłożył Hamletowi brauningj0000000CNB1v38_000tp00Fbrauning do pleców i popychając go lekko lufą, powiedział:
– Ruszaj naprzód, mości książę. Oduczę cię chwiejności i rozcinania włosa na czworo.
Po godzinnym, dość forsownym marszu Hamlet spytał:
– Dokąd mnie prowadzisz, Laertesie?
Laertes milczał.
– Na rozstrzelanie?
Laertes milczał.
– Do więzienia?
Laertes milczał.
– Na litość Boską! Powiedz! Dokąd mnie prowadzisz?!
– Do fryzjera – odparł Laertes – Obetnie ci czuprynę przy samej skórze, a wtedy przestaniesz rozcinać włos na czworo.
Gdy wracali od fryzjera, Laertes spytał:
– Jak się czujesz, mości książę?
Hamlet przystanął i zamyślił się.
– Zastanawiam się… – rzekł.
– Nad czym?
– Jakiej udzieliłbym ci odpowiedzi, gdybyś mi nie kazał ostrzyc włosów.

j0000000CNB1v38_00000_BIB_008Roman Brandstaetter, Hamlet i Laertes, [w:] tegoż, Bardzo krótkie opowieści, Warszawa 1978, s. 59–60.
Ćwiczenie 17

Przeczytaj opowiastkę autorstwa Romana Brandstaettera, a następnie zredaguj notatkę, w której przedstawisz główną ideę tego utworu.

j0000000CNB1v38_000tp00F

„Autentyczny Szekspir”

Jak należy wystawiać Szekspira?Roman Brandstaetter
Roman Brandstaetter Jak należy wystawiać Szekspira?

Mistrz Polikarp, który – jak wiemy – był człowiekiem wszechstronnie uzdolnionym, reżyserował Hamleta. Po przedstawieniu udzielił wywiadu dziennikarzom. Na zapytanie jednego z nich, jakimi kierował się motywami podczas pracy nad scenicznym kształtem Szekspirowskiego arcydzieła, odpowiedział:
– Wystawiając Szekspira, starałem się wyzwolić Szekspira od Szekspira, aby w konsekwencji przybliżyć współczesnemu widzowi tego Szekspira, którego sam Szekspir określiłby, gdyby dzisiaj żył, mianem autentycznego Szekspira.

j0000000CNB1v38_00000_BIB_009Roman Brandstaetter, Jak należy wystawiać Szekspira?, [w:] tegoż, Bardzo krótkie opowieści, Warszawa 1978, s. 94.
Ćwiczenie 18

Przeczytaj opowiastkę autorstwa Romana Brandstaettera, a następnie zredaguj notatkę, w której wyjaśnisz sens wypowiedzi Polikarpa.

j0000000CNB1v38_000000D1
JPOL_E3_E4_Preteksty

Czy Hamlet byłby dobrym władcą?

Ćwiczenie 19

Hamletowi nie było dane rządzić Danią, nie mieliśmy więc okazji, żeby się przekonać, jakim byłby władcą. Oceń, czy jego cechy sprawiłyby, że zostałby mądrym i skutecznym królem. Udzielając odpowiedzi, przedstaw cechy, jakimi – według ciebie – powinien się odznaczać król albo prezydent.

j0000000CNB1v38_000000D6
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 20

Czy filozof może być dobrym królem? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do wybranego przez siebie fragmentu Hamleta Williama Shakespeare’a, do całego tekstu oraz do innego tekstu kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.

Ćwiczenie 21

Napisz recenzję spektaklu teatralnego H. w reżyserii Jana Klaty.

R1UvRSHX9U4pF1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.