Tajemnice portretu
Choć trudno w to uwierzyć, do początku XX wieku małżeństwa były aranżowane, a przed wynalezieniem fotografii (1839) o urodzie i zdrowiu wybranków zaświadczały specjalnie zamawiane z tej okazji portrety. Malowane wizerunki pełniły też wiele innych ważnych funkcji. Obok tych reprezentacyjnych, oficjalnych (portrety władców) i kommemoratywnych (upamiętniających sławne i zasłużone osoby) portrety miały charakter emocjonalny (symbolicznie zastępowały w domu np. wydaną z mąż córkę) lub użytkowy (prezentowanie rodzinnych rodowodów). Istniały też podobizny rytualne (pogrzebowe, trumienne) oraz magiczne, które wykorzystywano np. w egzekucjach in effigieegzekucjach in effigie (wykonanie kary na wizerunku osoby skazanej – zmarłej lub zbiegłej przed egzekucją).
1) Poszukaj w bibliotece dowolnego albumu z malarstwem renesansowym lub przejrzyj internetową galerię obrazów.
2) Obejrzyj portrety renesansowe i wybierz te, które najbardziej ci się podobają.
3) Wynotuj podstawowe informacje na ich temat: autora, tytuł, datowanie, miejsce przechowywania, technikę i pierwotne przeznaczenie obrazów.
Mistrzowie portretu: Leonardo da Vinci – Dama z gronostajem
Leonardo da Vinci
Czołowy artysta dojrzałego renesansu, wszechstronnie utalentowany w wielu dziedzinach. Autor Traktatu o malarstwie i kanonu proporcji ciała ludzkiego (tzw. Człowiek witruwiański, ok. 1492). Inżynier wojskowy, wynalazca machin wojennych i konstruktor fortyfikacji, znawca optyki, mechaniki, hydrologii, fauny i flory oraz anatomii człowieka, wybitny malarz. Nauka i sztuka stanowiły dla niego źródło poznania rzeczywistości, jej zasad, prawidłowości i zjawisk. Leonardo był autorem obrazów olejnych, fresków, rzeźb, projektów architektonicznych i urbanistycznych. Do jego najwybitniejszych dzieł należą: Mona Lisa (1503–1506), Madonna w grocie (1483–1486), Ostatnia Wieczerza (1495–1498) i Święta Anna Samotrzeć (ok. 1510).
Jaką funkcję spełniał portret wybrany przez ciebie: reprezentacyjną, ceremonialną, użytkową, kommemoratywną, magiczną, rytualną, symboliczną, alegoryczną? Wybierz z powyższych lub dopisz własne propozycje.
Co szczególnie zainteresowało cię w wybranym dziele?
Jakie były kryteria oceny portretu wybranego przez ciebie?
Oddanie podobieństwa modela.
Stopień biegłości warsztatowej malarza (kunszt artystyczny).
Idealizacja urody.
Wiernie odtworzone strój, akcesoria i rekwizyty.
Ciekawe ujęcie tematu.
Interesująca poza.
Umiejętność oddania psychiki modela.
Inne:
O dziele
Damę z gronostajem uznaje się za najcenniejszy obraz w zbiorach polskichzbiorach polskich i jeden z najpiękniejszych portretów renesansowych w ogóle. Malarzowi pozowała do niego Cecilia Gallerani – młodziutka faworyta księcia mediolańskiego Lodovica Sforzy. Artysta ukazał ją w sukni alla spagnuola (na modę hiszpańską), z przepaską na czole, z ciasno związanymi włosami i sznurem ciemnych korali ozdabiającym wysmukłą szyję. W ramionach trzyma ona naturalistycznie przedstawionego gronostaja. Kompozycja portretu w popiersiu, w ujęciu en trois quarts (zwróconego w trzech czwartych do widza), z dyskretnym półobrotem torsu i zwrotem twarzy modelki w prawo wydaje się prosta, w istocie jest jednak niezwykle wyrafinowana. Artysta połączył tu statyczną formę z naturalną lekkością i elegancją pozy. Całość spaja wyszukana gra barw i światła, czytelna do dnia dzisiejszego pomimo domalowanego na początku XIX wieku czarnego, płaskiego tła. Przesłoniło ono prawdopodobnie jasnobłękitną przestrzeń, modelowaną w manierze chiaroscurochiaroscuro. Ta „brutalna” ingerencja nie zniszczyła, na szczęście, charakterystycznego dla Leonarda miękkiego modelunku światłocieniowego. Wykorzystując w mistrzowski sposób technikę olejnych laserunkówlaserunków, artysta dążył do efektu sfumato – dzięki któremu np. pięknie ukształtowana dłoń modelki związała się z sensualnym przedstawieniem gronostaja. Na jego miękkim i delikatnym futerku widoczne są specyficzne pociągnięcia pędzla, wykonywane lewą dłonią, które są znakiem rozpoznawczym Leonarda.
Ten nowy styl polegał przede wszystkim na odrzuceniu wyrazistej linearności, konturu obrysowującego każdą formę […]. Leonardo nie zamazuje granic formy, ale kształtuje ją przede wszystkim światłocieniem, o skali bardzo szerokiej, wielostopniowej, i o przejściach bardzo delikatnych i łagodnych, od waloru bardzo ciemnego poprzez skalę walorów coraz słabszych, subtelniejszych, „rozwiewanych niczym dym”. Jest to słynne sfumato, przypominające mroczny, przejrzysty welon. […] Cień służy nie tylko wyodrębnieniu przedmiotów od tła, ale także wzajemnemu ich powiązaniu między sobą. Mroczny, przejrzysty welon sfumata nadaje obrazom Leonarda jedność, wspólnotę pomiędzy tym, co pełne, a tym, co puste, pomiędzy rzeczami a przestrzenią. Rozległa skala cienia nadaje jego malarstwu także walor poetycki nieznanego dotychczas gatunku. Współcześni Leonardowi zauważyli przede wszystkim, że jego światłocień nadaje figurom plastyczność, wdzięk i miękkość.
Jakie stworzenie towarzyszy damie na obrazie?
Rola, a także właściwa nazwa zwierzątka były przedmiotem dyskusji. W literaturze włoskiej określane jest jako: faina, martora, ermellino, furetto. […] Nazwy: gronostaj, łasica, nie są zresztą ze sobą sprzeczne. Gronostaj jest to gatunek łasicy w szacie zimowej. Jednakowoż historycy przeciwstawiają sobie znaczenie faina (łasica) oraz ermellino (gronostaj). Twierdzą, że łasica jest symbolem rozwiązłości, gronostaj zaś w dawnej emblematyce oznaczał czystość […]. Później zauważono, że greckie słowo galè, oznaczające gronostaja, wchodzi w skład nazwiska Gallerani.
Czy podoba ci się portret Damy z gronostajem? Jakimi cechami można go określić: smutny, symboliczny, piękny, mistrzowski, klasyczny, wyważony, subtelny, niejednoznaczny, tajemniczy, dostojny, olśniewający, nieciekawy? Wybierz z powyższych lub dopisz własne propozycje.
Przyporządkuj do podanych zagadnień określenia służące opisowi formalnemu obrazu, czyli takiemu, który uwzględnia jego wizualne i materialne cechy, a pomija kontekst i interpretację.
portret, ruch ledwie sugerowany przez delikatny skręt ciała, Muzeum Czartoryskich w Krakowie, zrównoważona ekspresja, jednoelementowa, <em>sfumato</em>, miękki modelunek światłocieniowy, Leonardo da Vinci, kolory naturalne, głębokie, postać w popiersiu, laserunki, ujęcie <em>en trois quarts</em> (w ¾ do widza), czarne i płaskie tło, olej, deska, 54,8 x 40,3 cm, statyczna, ok. 1490, osiowa, delikatne ślady pędzla, pionowa, <em>Dama z gronostajem (Portret Cecilii Gallerani)</em>, jednorodna i gładka powierzchnia, wytworne gesty dłoni
| Podstawowe informacje (autor dzieła, tytuł, datowanie, technika, wymiary, miejsce przechowywania) | |
|---|---|
| Gatunek malarski | |
| Kompozycja (struktura, ułożenie poszczególnych elementów dzieła) | |
| Kolorystyka i światłocień | |
| Ruch, dynamika, ekspresja | |
| Faktura (sposób kształtowania powierzchni dzieła, zależny od tworzywa, techniki i narzędzi) |
Renesansowy humanizm
Odejście od średniowiecznego teocentryzmu i skupienie się na podmiotowości człowieka, jego potrzebach duchowych i materialnych oraz możliwościach umysłu miało kolosalny wpływ na sztukę. Artyści renesansowi dążyli do realistycznego przedstawienia postaci w trójwymiarowej przestrzeni, zgodnie z zasadami perspektywy linearnej i barwnej. Pomocne okazała się gruntowna znajomość anatomii, proporcji i mechaniki ruchów ciała ludzkiego.
Na ilustracjach 1 i 2 widać dzieła Hansa Holbeina młodszego (ok. 1497–1543), wybitnego niemieckiego portrecisty, autora m.in. słynnego wizerunku króla Anglii Henryka VIII. Pierwszy z zaprezentowanych obrazów przedstawia Erazma z Rotterdamu – najsławniejszego w XVI‑wiecznej Europie humanisty, teologa i filologa. Pisarza przedstawiono w w szubie podbitej futrem, w półfigurze, w ujęciu en trois quarts. Siedzi on przy pulpicie, na którym leży księga – atrybut uczonego. Na niej umieszczony jest grecki napis herakleioi ponoi (heraklejskie trudy), będący aluzją do wysiłku intelektualnego i dyskusji z oponentami w filozoficznych dysputach. Widoczny po lewej stronie obrazu pilaster z kapitelem świadczy o fascynacji i zainteresowaniu antykiem. Drugi obraz Holbeina (ilustracja 2) przedstawia gdańskiego kupca Georga Giszego w kantorze, gdzie znajdują się liczne przedmioty i atrybuty związane z uprawianą przez niego profesją (księgi rachunkowe, listy przewozowe, waga i pieniądze). Ciekawym wątkiem ikonograficznym jest szklany wazon z gałązkami ziół i kwiatów, wśród których rozpoznać można różowe goździki. Były one symbolem zaręczyn i miłości - stąd hipoteza, że dzieło było wizerunkiem potrzebnym do zawarcia kontraktu ślubnego. Oba dzieła Holbeina są realistyczne, w obu artysta z niemal fotograficzną dokładnością odwzorował nie tylko ludzkie oblicza, lecz także materie i faktury przedmiotów. Nagromadzenie szczegółów i tzw. symboliczny realizm to typowe cechy sztuki niderlandzkiej i niemieckiej. Portrety włoskie są bardziej syntetyczne i oszczędne w detalach, co widać na ilustracjach 3 i 4. Obrazy Rafaela Santi (1483–1520) przedstawiają parę małżonków – bogatego kupca i mecenasa sztuki, Agnola Doniego i Maddalenę Strozzi. Modeli ujęto w podobnej pozie, jak na obrazach Holbeina, jednak ukazano ich nie we wnętrzu, lecz na tle rozległego pejzażu. Takie rozwiązanie Rafael zaczerpnął ze sztuki Leonarda, najprawdopodobniej - z Mony Lisy. Omawiane dzieła można określić jako portrety psychologiczne, ponieważ oddają charakter i usposobienie postaci. Głębię psychologiczną widać zwłaszcza w przenikliwym spojrzeniu kupca pewnego siebie i swojej pozycji. Oba portrety cechuje renesansowa harmonia, przejawiająca się w zrównoważonej kompozycji, rozproszonym świetle i czystych, nasyconych barwach.
Czym renesansowe portrety niemieckie lub niderlandzkie różnią się od włoskich?
Wymień co najmniej trzy cechy wspólne wszystkim zaprezentowanym portretom.
Spośród podanych określeń wybierz pięć odnoszących się do malarstwa renesansowego (na przykładzie portretów Rafaela).
- wierne naśladowanie świata realnego
- deformacja formy
- kompozycja harmonijna i zrównoważona
- przedstawienie postaci na tle pejzażu
- wzmożona ekspresja
- gesty pełne patosu
- rozproszone światło i delikatny modelunek
- czyste, nasycone barwy
Wizerunek artysty
W renesansie zmieniła się społeczna pozycja artysty, który z anonimowego rzemieślnika cechowego przemienił się w świadomego kreatora. Najwybitniejsi twórcy – Leonardo da Vinci, Albrecht Dürer czy Leon Battista Alberti – pisali również traktaty i zajmowali się teorią sztuki.
Twarze z portretów[Dürer] przedstawiał siebie od wczesnej młodości, z rzadkim upodobaniem studiując twarz własną w lustrze. Był piękny i takim chciał się widzieć. […] Miał 21 lat, gdy namalował siebie, czarującego młodzieńca z włosami spadającymi na ramiona i symboliczną roślinkąroślinką – zapowiedzią szczęścia małżeńskiego – w mistrzowsko wymodelowanej ręce, aby posłać ten wizerunek Agnes Frey, swojej przyszłej żonie (autoportret z Luwru). W 1498, po pierwszej podróży do Wenecji, namalował sławny autoportret z Prado: jest to triumfalne przedstawienie własnej osoby, świadomej tego, kim jest i co jej się należy, gdy rozporządza humanistyczną kulturą, pańskim wzięciem i wysoką profesją artysty; portret eleganta z trefionym włosem, w wykwintnym stroju, o spojrzeniu przenikliwym i pełnym samowiedzy; portret niemal pyszny, a w każdym razie maksymalnie pochlebny; renesansowe arcydzieło, które nosi napis: „Namalowałem to według mego wyglądu, kiedy miałem 26 lat”. Ten uduchowiony Narcyz jest skrupulatny.
W dwa lata później (1500) powstaje autoportret monachijski. Model, niezmiennie piękny, jest piękny urodą Chrystusa‑Zbawiciela albo Chrystusa z chusty św. Weroniki. Choć napis na obrazie głosi: Albertus Durerus Noricus / ipsum me propriis sic effingebam coloribus aetatis anno XXVIII (Albrecht Dürer Norymberczyk / tak dobrymi farbami przedstawiłem siebie samego w wieku lat dwudziestu ośmiu), spojrzenie jest nieodparte, skoro postać została wyobrażona wedle przyjętego schematu ikonograficznego Salvator MundiSalvator Mundi, z drugiej zaś strony nikt nigdy nie namalował siebie w taki sposób […].Joanna Guze, Twarze z portretów, Warszawa 1974, s. 134–135.
Co wyraża i akcentuje Autoportret z Prado?
Czemu służyła stylizacja artysty na Chrystusa? Czy można ją traktować jako rodzaj bluźnierstwa?
Czy ostatni z zaprezentowanych autoportretów Albrechta Dürera można uznać za obraz alegoryczny?
Portret alegoryczny
Brzydka księżniczka (ilustracja 1) to obraz, który od wieków intryguje badaczy. Nie ustają spekulacje, kim była owa „dama” i dlaczego wygląda tak karykaturalnie. Czy niderlandzki malarz Quentin Massys (1465–1530) sportretował konkretną osobę, a może raczej w komiczny sposób zobrazował rozpaczliwe próby kobiet, by zachować urodę i wieczną młodość? Ciekawostką jest fakt, że Leonardo da Vinci stworzył niemal identyczny wizerunekwizerunek. Wiadomo, że obaj artyści wymieniali się rysunkami. Obaj też studiowali dysproporcje i deformacje ciała oraz możliwość ich zastosowania w sztuce bez uszczerbku dla prawdopodobieństwa podobizny.
Drugi z zaprezentowanych obrazów (ilustracja 2) to wizerunek Rudolfa II. Giuseppe Arcimboldo (1527–1593) przedstawił go jako Wertumnusa – etrusko‑rzymskiego boga przemian, pór roku, opiekuna roślinności odpowiedzialnego za dojrzewanie plonów. Portret jest alegorią dobrego władcy i opiekuna cesarstwa. Jest też przykładem tzw. podwójnego widzenia, związanego z istnieniem na jednej płaszczyźnie płótna kilku obrazów. Postać i twarz człowieka złożona jest z wiernie odtworzonych i precyzyjnie namalowanych płodów natury. Każdy owoc czy warzywo to jest odrębny malarski byt. Kompozycja nabiera sensu dopiero widziana z dystansu, gdy wszystkie drobne elementy składają się na oblicze człowieka. Portrety tego typu budziły zachwyt w XVI wieku, później stały się inspiracją dla malarzy surrealistów.
Na przykładzie Brzydkiej księżniczki wymień cechy karykatury.
Czy obraz Quentina Massysa można uznać za alegorię próżności?
Czy obraz Giuseppego Arcimbolda jest rodzajem martwej natury?
Mona Lisa
Mona Lisa jest bez wątpienia najsłynniejszym obrazem świata, arcydziełem poddawanym wielu interpretacjom i reinterpretacjom w sztuce, poezji czy literaturze. Leonardo zaproponował w nim nowatorskie i optymalne rozwiązanie formalne portretu renesansowego. Wertykalna oś ciała równoważona jest przez horyzontalne rytmy pejzażu, co przekłada się na harmonijne przedstawienie postaci na tle lekko odrealnionego krajobrazu. Artysta zastosował w dziele perspektywę malarskąperspektywę malarską oraz sfumato nadające figurze plastyczność i wdzięk. Ważnym elementem charakteryzującym postać są starannie ukształtowane i mistrzowsko namalowane dłonie. Gioconda jest wizerunkiem‑zagadką i wielowymiarowym symbolem sztuki malarskiej z jej zdolnością do tworzenia iluzji. Bohaterkę obrazu można postrzegać jako nowożytnego Sfinksa, wciąż stawiającego zagadkę dotyczącą własnej tożsamości. Leonardo ukazał ją w „pejzażu osobliwym, jakby księżycowym, którego obcość i daleki dystans jest zapewne rozmyślnie dobranym akompaniamentem do owego uśmiechu, błąkającego się po całej twarzy modelki, uśmiechu, którego finezja, wieloznaczność i lekka ironia były tylekroć opiewane”. [cyt. za: M. Rzepińska, Siedem wieków malarstwa europejskiego, Wrocław 1991, s. 88].
Giocondy tajemniczy uśmiech (do Leonarda da Vinci)Tajemnicę ukryłeś MISTRZU w ust konturze,
czy to może zniekształcony werniksem grymas?
Niewzruszona piękność na topolowej fakturze,
prawdę sprzed stuleci w swym uśmiechu ukrywa.Czymże jest uśmiech delikatny, pełen czaru?
Pogardą dla grzechów Borgiów i rzymskiej mierzwy,
świętością spływających rynsztoków i ich oparów
w Lateranie, na tle zniewolonej strachem ciżby?Mądrze kierowałeś swym niełatwym losem.
Geniuszem w obłudę – spisałeś się gracko!
Inkwizycji gorset – ciasny, straszył stosem,
czułeś nie raz na swym karku lepkie macki.Kimże była owa Dama?... jak święta – mówią!
Hołdując pięknu – niezły z Pana przechera,
zadrwiłeś z nas pielgrzymujących do Luwru,
czy to kobieta?... Czy… SalaìSalaì… od Jana ChrzcicielaJana Chrzciciela?Zofia Szydzik, Giocondy tajemniczy uśmiech (do Leonarda da Vinci), ? ?.
Wyszukaj w tekście wiersza wyrażenia odnoszące się bezpośrednio do malarstwa.
Jak poetka opisała sławny uśmiech Giocondy?
Wyjaśnij, dlaczego zastosowała ona nietypową pisownię słowa „MISTRZU”.
Jak rozumiesz zwrot: „zadrwiłeś z nas pielgrzymujących do Luwru”?
Skonfrontuj opis portretu Mony Lisy z jego poetycką interpretacją. Wskaż podobieństwa.
Ikony popkultury
Współczesna kultura często traktuje osobę i jej portret jako medium do wyrażenia lub unaocznienia idei. Przykładem takiego wizerunku jest kultowa już podobizna pisarza argentyńskiego i dowódcy lewicowych oddziałów partyzanckich, Ernesta Rafaela Guevary de la Serna, znanego powszechnie jako Che Guevara (1928–1967), która stała się symbolem rewolucji kubańskiej. Portret ma więc znaczenie konkretne (upamiętnienie bojownika) i przenośne (przedstawienie mitycznego wyzwoliciela, bohatera ucieleśniającego ideały wolności i hasła radykalnych ruchów lewicowych w Ameryce Łacińskiej). Che Guevara stał się idolem i ikoną popkultury, a jego podobizny umieszczane są na pomnikach, murach, koszulkach i gadżetach. Ten swoisty kult przesłonił, niestety, niechlubne fakty z jego życia (zwłaszcza - z działalności politycznej).
Przedyskutujcie wspólnie w klasie, co to znaczy: ikona popkultury.
Czy znacie inne postacie, których wizerunek stał się ikoną popkultury?
Kogo dziś można nazwać idolem popkultury?
Czy portret każdego idola staje się automatycznie wizerunkiem‑ikoną?
Zadaniowo
Sporządź opis formalny wybranego portretu renesansowego.