Degradacja gleb na świecie i jej skutki
Gleba jest zasobem odnawialnym, ale wyczerpywalnym. Niewłaściwa gospodarka rolna często prowadzi do spadku jej jakości, a to w konsekwencji do spadku produkcji żywności. Czy degradacja gleby może skutkować głodem?
jak rozkładają się strefy klimatyczne i typy klimatów na Ziemi;
jaki jest wpływ klimatu na zróżnicowanie roślinności i gleb na Ziemi;
czym różni się wietrzenie od erozji;
jaka jest rzeźbotwórcza rola wód płynących i wiatru;
w jaki posób uzasadnić potrzebę racjonalnego gospodarowania w środowisku charakteryzującym się poważnymi niedoborami słodkiej wody.
wymieniać przyczyny degradacji gleb;
podawać przykłady degradacji gleb;
omawiać przykłady wpływu niewłaściwej gospodarki rolnej na produkcję żywności.
1. Znaczenie gleby
Gleba składa się ze skał i minerałów, wody, powietrza oraz materii organicznej. Obecność tej ostatniej (próchnicy) jest kluczowa, ponieważ dzięki niej może rozwijać się większość roślin, a przez to całe ekosystemy z nimi związane, jak np. lasy, pola uprawne czy łąki.
Proces glebotwórczy jest długotrwały. Rozpoczyna się od wietrzenia skał. Dzięki obecności wody w zwietrzelinie tworzą się warunki dla najmniej wymagających organizmów, jak bakterie, glony, porosty. Ich szczątki podlegające rozkładowi umożliwiają rozwój organizmów bardziej skomplikowanych. W ten sposób zwietrzelina wzbogaca się w materię organiczną, przekształcając się w glebę.
W naturalnych warunkach materia krąży i substancje pozyskane z gleby przez rośliny prędzej czy później do niej wracają (łańcuch pokarmowy!), sytuacja jest więc stabilna. Wszystko się zmienia, gdy glebę zaczynamy wykorzystywać rolniczo w sposób rabunkowy – korzystamy z zasobów gleby, a zbierając plony, nie oddajemy jej pobranych przez rośliny związków mineralnych. Jeśli trwa to długo (pojęcie względne, zależy od zasobności gleby, czasem wystarczy kilka lat), gleba traci swoją produktywność. Mówimy wówczas o degradacji gleby.
Ponieważ rolnictwo istnieje od ponad 10 tys. lat, a liczba ludności na Ziemi stale rośnie, gleby wykorzystywane są coraz intensywniej, a jednym ze skutków jest coraz większa powierzchnia gleb zdegradowanych.
Szacunki mówią, że ok. 25% gleb znacznie straciło swą naturalną produktywność, a dodatkowe 8% zostało zdegradowanych w stopniu umiarkowanym.
Warto pamiętać, że nie ma jednej definicji degradacji gleby, stąd różne źródła podają odmienne wielkości. Dodatkowo sporo liczb opartych jest na szacunkach, a nie precyzyjnych badaniach. Dlatego należy przede wszystkim skupiać się na relacjach między wielkościami, trendach i proporcjach, a nie samych liczbach.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Animacja komputerowa ukazująca powstawanie, budowę i degradację gleby.
2. Główne przyczyny degradacji gleb
Przyczyn degradacji gleb jest wiele i często nakładają się na siebie.
Najczęstszą przyczyną degradacji gleby jest nadmierny wypas – zwierzęta wyjadają rośliny w takim stopniu, że nie są one w stanie odrosnąć. Wskutek tego odsłaniana jest gleba, głównie jej poziom próchniczy. Wiatr i woda deszczowa łatwo go usuwają, przez co gleba szybko traci swe właściwości. Jest to szczególnie charakterystyczne dla terenów suchych i półsuchych, zwłaszcza w Afryce w strefie Sahelu. Podobne skutki niesie ze sobą rabunkowe wylesianie, tylko jego efekty są widoczne znacznie szybciej.
Czy wprowadzenie zakazu hodowli na terenie dotkniętym degradacją gleb byłoby dobrym rozwiązaniem ograniczającym dalsze ich niszczenie? Przedstaw argumenty.
Gospodarka rolna, jeśli jest prowadzona w niewłaściwy sposób, również przyczynia się do obniżenia jakości gleby. Długotrwała, nieracjonalna eksploatacja prowadzi do zmniejszenia ilości próchnicy. Skutkiem jest nie tylko zmniejszenie zasobności gleby w składniki pokarmowe, ale także pogorszenie struktury gleby, zmniejszenie możliwości utrzymania wody, obniżenie aktywności organizmów glebowych, osłabienie stabilności chemicznej.
Oczywistym rozwiązaniem wydaje się użycie nawozów. Najlepsze są naturalne, ale zwykle jest ich za mało. Jeśli nieodpowiednio zastosuje się nawozy sztuczne, skutki mogą być odwrotne do zamierzonych. Na przykład przy zbyt dużych dawkach gleba może zostać zatruta – giną mikroorganizmy glebowe, uaktywniają się związki metali ciężkich, zmienia się pH (rośnie zakwaszenie), a przez to możliwości poboru przez rośliny składników pokarmowych. Przenawożenie jest typowe dla państw wysoko rozwiniętych stosujących intensywną gospodarkę rolną.
Degradacja gleby może być też skutkiem błędów w użyciu chemicznych środków ochrony roślin. Jeśli te substancje, z założenia trucizny, dostaną się do gleby, zabiją tamtejsze organizmy, co zaburzy procesy glebotwórcze.
Nawet niewłaściwe nawadnianie może prowadzić do opłakanych skutków. Woda stosowana w rolnictwie często bywa bogata w sole. W wyniku parowania do atmosfery trafiają tylko cząsteczki wody, a związki mineralne pozostają w glebie. W miarę upływu czasu ich ilość rośnie, w konsekwencji powodując jej degradację w postaci zasolenia. Zasolenie gleb jest charakterystyczne dla obszarów suchych zarówno słabo, jak i wysoko rozwiniętych państw.
Do degradacji gleby przyczyniać się mogą niektóre maszyny rolnicze. Zwykle te do zbioru plonów są duże i ciężkie, przez co ugniatają glebę. Utrudnia to wymianę gazową, wsiąkanie wody, przemieszczanie się zwierząt żyjących w glebie, ułatwia natomiast spływ wody po powierzchni. Wszystko razem pogarsza jakość gleby, czyli powoduje jej degradację. Ze względu na wysokie koszty maszyn ten typ degradacji jest typowy dla państw wysoko rozwiniętych.
3. Skutki degradacji gleb
Natężenie degradacji gleb jest zróżnicowane. W przypadku każdego kontynentu oznacza to ograniczenie możliwości produkcji towarów rolnych. Nie wszędzie jednak problem ma takie samo znaczenie.
W Europie liczba ludności rośnie bardzo powoli, dodatkowo dużo produktów rolnych jest importowanych. Ponadto w krajach wysoko rozwiniętych Europy, Ameryki Północnej czy Azji podnosi się produktywność i wzrasta produkcja rolna na glebach niezdegradowanych. W Afryce, zwłaszcza w jej części subsaharyjskiej, sytuacja jest zupełnie inna – liczba ludności zwiększa się bardzo szybko, a niski poziom rozwoju ekonomicznego utrudnia lub nawet uniemożliwia sprowadzenie żywności z zagranicy.
Kontynent | Odsetek gleb zdegradowanych |
Europa | 22,3 |
Afryka | 16,2 |
Azja | 15,1 |
Ameryka Południowa | 13,0 |
Ameryka Północna | 7,0 |
Wskaż przyczyny dużego udziału gleb zdegradowanych w Europie.
Dane statystyczne przygotowane przez Organizację Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa wskazują korzystny wieloletni trend. Można więc mieć nadzieję, że się on utrzyma. Będzie to możliwe nie tylko dzięki działaniom przedstawionym w lekcji Spożycie żywności na świecie. Formy pomocy krajom najbiedniejszym, ale także zatrzymaniu i odwróceniu trendu degradacji gleby.
Można to zrobić na wiele sposobów. Przykładowo: orka wzdłuż poziomic zapobiega spłukiwaniu gleby, zadrzewienia śródpolne, osłabiając wiatr, ograniczają parowanie wody oraz wywiewanie gleby, właściwy płodozmian ogranicza nadmierną eksploatację gleby i konieczność nawożenia.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Film. Rolnik orze pole pługiem zaprzęgniętym do wołu. Typowa zabudowa w terenie tropikalnym. Widoki na pola uprawne zaorane w poprzek stoku. Widać tarasy wzmocnione roślinnością. Kobiety wieszają pranie, sadzą rośliny. Plantacja bananów, ananasów. Drzewa kauczukowe z kapiącym sokiem. Szkolenie pracowników, badanie próbek. Praca na plantacji. Sadzenie, sianie i zbiory.
Podsumowanie
Istotną częścią gleby jest próchnica. Od wielkości jej zawartości w glebie w dużej mierze zależy jej żyzność.
Rolnictwo prowadzi do przekształcenia gleby, przerywając naturalny łańcuch pokarmowy, co może zakończyć się jej degradacją.
Najczęstsze przyczyny degradacji gleby to nadmierny wypas, wylesianie i źle prowadzona gospodarka rolna.
Największy odsetek zdegradowanych gleb jest w Europie, ale największe obszary znajdują się w Azji.
Tendencje w światowej produkcji żywności w przeliczeniu na jednego mieszkańca są wzrostowe, ale efekty mogłyby być bardziej korzystne, gdyby udało się odwrócić trend degradacji gleb.
W trakcie wycieczki na tereny rolnicze w pobliżu twojego domu lub szkoły znajdź czynniki prowadzące do degradacji gleby.
Badania wskazują, że degradacja gleby ogromnie przyspieszyła w ostatnich kilkudziesięciu latach. Wskaż prawdopodobne przyczyny.
Zadania
Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń.
| Prawda | Fałsz | |
| Procentowy udział próchnicy w glebie to zwykle liczba jednocyfrowa. | □ | □ |
| Na glebie zdegradowanej nie można niczego uprawiać. | □ | □ |
| Degradacja gleby występuje na wszystkich kontynentach, na których istnieje rolnictwo. | □ | □ |
| Użycie nawozów sztucznych jest sposobem na usunięcie skutków degradacji gleby. | □ | □ |
| Najczęstszą przyczyną degradacji gleby w skali świata jest nadmierny wypas. | □ | □ |
Degradacja gleby to
- obniżenie jej jakości.
- podwyższenie jej jakości.
- zwiększenie zawartości próchnicy w glebie.
- jej zupełne zniszczenie.
- określenie jej przydatności rolniczej.
- jeden z procesów glebotwórczych.
Połącz sformułowania przyczyn degradacji gleb z nazwami państw, których dotyczą.
nieodpowiednie nawadnianie, przenawożenie, wylesianie, nadmierny wypas
| Burkina Faso | |
| Holandia | |
| Australia | |
| Haiti |