Pozaprzyrodnicze czynniki zmieniające relacje człowiek-środowisko
Rozwój cywilizacji ludzkiej nierozerwalnie wiąże się z wykorzystaniem zasobów przyrody. W naszym kręgu kulturowym dość późno zauważyliśmy, że mimo rozwoju wciąż jesteśmy częścią przyrody. W tym rozdziale przyjrzymy się czynnikom, które zmieniają relacje człowiek‑środowisko.
jaki jest wpływ głównych czynników klimatotwórczych na klimat;
jakie są związki pomiędzy płytową budową litosfery a występowaniem zjawisk wulkanicznych i trzęsień ziemi;
jakie są związki między głównymi cechami środowiska przyrodniczego a głównymi kierunkami rozwoju gospodarczego.
wymieniać pozaprzyrodnicze czynniki zmieniające relacje człowiek‑środowisko;
opisywać rolę technologii w zmianie relacji człowiek‑środowisko;
wyjaśniać rolę zmiany modelu konsumpcji dla relacji człowieka ze środowiskiem;
omawiać poglądy dotyczące ochrony środowiska.
1. Podstawowe poglądy na temat relacji człowieka ze środowiskiem
Na początku XXI wieku wciąż jesteśmy zależni od praw przyrody. Ruch obrotowy Ziemi decyduje o naszym dobowym rytmie aktywności, a ruch obiegowy poprzez pory roku wpływa na aktywność w dłuższym okresie, choćby regulując terminy siewu i zbiorów. Klimat i gleby określają możliwości uprawy. W wysokich górach musimy liczyć się z niedostatkiem tlenu, wnętrza oceanów znamy słabo z powodu ciemności i ciśnienia. Wybuch jednego wulkanu może sparaliżować ruch lotniczy nad technologicznie wysoce zaawansowaną Europą, jak to miało miejsce na przykład w 2010 roku. Pogląd głoszący silną zależność człowieka od przyrody to determinizm geograficznydeterminizm geograficzny.
Z drugiej jednak strony latamy w kosmos, docieramy na dno oceanów, budujemy miasta za kołem polarnym, surowce wydobywamy z głębokości wielu kilometrów. Ciemności rozświetlamy lampami, maszynami znakomicie zastąpiliśmy zwierzęta pociągowe. Leczymy choroby, tworzymy nowe odmiany roślin i zwierząt, potrafimy modyfikować kody genetyczne. Są to argumenty na rzecz nihilizmu geograficznegonihilizmu geograficznego, czyli poglądu o niezależności ludzi od przyrody.
Próbą pogodzenia obu skrajności jest posybilizm geograficznyposybilizm geograficzny – człowiek jest zależny od przyrody, lecz jest w stanie znacząco ją modyfikować zależnie od swoich potrzeb. Na przykład dzięki szklarniom przy produkcji żywności nie musimy zważać na pory roku, a deficyt światła słonecznego uzupełniamy światłem sztucznym. Budujemy domy, uniezależniając się od warunków zewnętrznych, ale materiał konstrukcyjny, wielkość okien, nachylenie dachu zależą od czynników środowiskowych.
Czy twoje poglądy są bliższe nihilizmowi czy determinizmowi geograficznemu? Uzasadnij swoje stanowisko.
2. Czynniki zmieniające relacje człowiek‑środowisko
Wieki rozwoju cywilizacji ludzkiej doprowadziły do niezwykle wysokiego poziomu technologicznego. Jednak od co najmniej kilkudziesięciu lat zauważamy, że nie jest to sytuacja idealna, do której wszystkie społeczności powinny dążyć.
Jednym z czynników wpływających na zmianę podejścia jest czynnik ekonomiczny. Podstawą rozwoju gospodarczego są surowce, w większości nieodnawialne. W miarę ubywania ich ceny rosną, a to podnosi koszty produkcji i cenę ostateczną. Technologie energo- i materiałooszczędne oraz recykling są racjonalnymi rozwiązaniami.
Kolejnym czynnikiem zmieniającym relacje człowieka ze środowiskiem jest czynnik społeczny. Dążenie do maksymalizacji zysków często prowadzi do wykorzystywania pracowników i zasobów, zwłaszcza w krajach słabiej rozwiniętych. Stąd działania na rzecz ograniczenia konsumpcji w krajach bogatszych promujące zakupy rzadsze, rzeczywiście potrzebne (a nie „na zapas”), bez nadmiernych opakowań, raczej lokalne niż importowane z daleka. Dodatkowo promuje się recykling.
Innym działaniem są starania, by pracownicy lub wytwórcy otrzymywali godziwe wynagrodzenie, a rolnicy swoje uprawy prowadzili w sposób zrównoważony i z poszanowaniem środowiska, np. dzięki idei fair trade – uczciwy, sprawiedliwy handel.
Czynnik społeczny silnie wiąże się z politycznym. Świadomi ekologicznie wyborcy, jeśli jest ich wystarczająco dużo, są w stanie wpływać na decyzje rządzących w sprawie środowiska. Z drugiej strony zachowania prośrodowiskowe bywają narzucane z własnej inicjatywy decydentów lub z powodu międzynarodowych uzgodnień i przepisów (np. unijnych dyrektyw), m.in. konsumenci w naszym kraju wciąż muszą być przekonywani o sensowności segregowania śmieci i instruowani, jak to robić.
W Polsce na wysypiska trafia ok. 70% odpadów, a w Niemczech niecały 1%.
Aspekt środowiskowy w działalności człowieka jest stosunkowo nowy. Proekologiczne ruchy czy partie polityczne pojawiły się zaledwie kilkadziesiąt lat temu (lata 70. XX wieku). W coraz większym stopniu zdajemy sobie sprawę z naszej zależności od przyrody, coraz lepiej poznajemy sieć powiązań miedzy nią i działalnością ludzi. Dlatego ochrona środowiska nie oznacza jedynie troski o zagrożone gatunki. Istotą jest takie gospodarowanie zasobami, by co najmniej utrzymać obecny poziom rozwoju, ale także by wystarczyło ich dla przyszłych pokoleń. Jest to zasada zrównoważonego rozwoju. Zapobieganie niekorzystnym zmianom jest łatwiejsze niż naprawa szkód.
Dlatego chroni się całe krajobrazy z elementami naturalnymi i wprowadzonymi przez człowieka. Tworzy się plany zagospodarowania przestrzennego, decydując o sposobach działalności gospodarczej i inwestycyjnej. Liczne formy ochrony pozwalają na zabezpieczenie najcenniejszych obszarów lub gatunków. Tworzony ład przestrzenny uwzględnia zarówno postulaty przyrodników, jak i ekonomistów. Na harmonijnym krajobrazie zyskują wszyscy – przyroda, ponieważ szanowane są jej prawa, mieszkańcy, ponieważ łatwiej im się żyje, oraz przedsiębiorcy, gdyż wypoczęty w przyjaznym środowisku pracownik jest efektywniejszy.
W celu określenia stopnia konsumpcji zasobów Ziemi wymyślono wskaźnik nazywany śladem ekologicznymśladem ekologicznym (ang. Ecological Footprint). Jest on mierzony powierzchnią lądu i morza potrzebną do zrekompensowania zasobów zużytych podczas wytwarzania produktów używanych przez człowieka oraz na absorpcję odpadów wytworzonych przez niego. Wskaźnik wyrażony jest w tzw. globalnych hektarach na osobę (gha/os.).
Ślad ekologiczny Polski to ok. 4,3 gha przy PKB na osobę ok. 21 tys. $. To duży ślad czy mały? Przedstaw argumenty.
Można by sądzić, że wymogi zrównoważonego rozwoju najłatwiej spełnić państwom wysoko rozwiniętym i bogatym. Wykres pokazuje jednak, że Singapur ma prawie taki sam ślad ekologiczny jak Irlandia, mimo że PKB na osobę jest tam wyższe o ponad 20 tys. $. Z kolei Austria przy bardzo zbliżonym PKB na osobę z Kuwejtem ma ślad ekologiczny mniejszy o ponad 4 globalne hektary.
Widać z tego, że podejście do środowiska naturalnego i jego zasobów jest zróżnicowane i zależy od licznych czynników, z których ekonomiczne, społeczne i środowiskowe są najłatwiejsze do zauważenia. Inne to czynniki polityczne, kulturowe, a nawet demograficzne.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Film. Wiatraki stoją w morzu. Pole, traktor, rolnik bada próbkę słomy. Kobieta pije kawę z ekspresu w holu biurowca. Widok na nowoczesną farmę, wiatraki. Pracownicy pchają kubły ze śmieciami. Miasto, komunikacja miejska, ludzie na ulicach.
Do wyprodukowania bluzy z polaru wystarczy plastik z 35 butelek PET.
Podsumowanie
Relacje człowiek‑środowisko opisują 3 poglądy: determinizm, nihilizm i posybilizm geograficzny.
Czynnikami wpływającymi na współczesne relacje człowiek‑środowisko są przede wszystkim czynniki ekonomiczne, społeczne i środowiskowe.
Zasada zrównoważonego rozwoju jest postulatem, by zasobów naszej planety wystarczyło dla przyszłych pokoleń.
Znajdź w Internecie kalkulator śladu ekologicznego (ang. ecological footprint, fr. empreinteécologique, niem. Ökologischer Fußabdruck, ros. экологический след), oblicz go dla siebie lub swojej rodziny i zaproponuj sposoby jego zmniejszenia.
Zrób listę pozaekonomicznych czynników, które utrudniają w Polsce wprowadzenie zasad zrównoważonego rozwoju. Porównaj z listami przygotowanymi przez koleżanki i kolegów. Wskażcie prawdopodobne przyczyny podobieństw i różnic.
Słowniczek
pogląd głoszący zależność człowieka od przyrody
pogląd głoszący niezależność człowieka od przyrody
pogląd głoszący, że człowiek jest zależny od przyrody, lecz jest w stanie znacząco ją modyfikować zależnie od swoich potrzeb
teoretyczny wskaźnik wykorzystania zasobów Ziemi; jest on mierzony powierzchnią lądu i mórz potrzebną do zrekompensowania zasobów zużytych podczas wytwarzania produktów używanych przez człowieka oraz na absorpcję odpadów wytworzonych przez niego; wskaźnik wyrażony jest w globalnych hektarach na osobę (gha/os.)
rozwój uwzględniający potrzeby przyszłych pokoleń
Zadania
Połącz definicje z właściwymi terminami (źródło: Wikipedia).
warunki środowiska przyrodniczego są nadal wszechmocne, ale człowiek może dokonywać różnych wyborów (człowiek może uciec od tego, co jest uciążliwe), pogląd uznający czynniki środowiskowe za decydujące w rozwoju społeczeństwa, kultury i gospodarki, zależności między życiem człowieka i naturą nie istnieją lub istnieją w minimalnym stopniu
| determinizm geograficzny | |
| nihilizm geograficzny | |
| posybilizm geograficzny |
Zasada zrównoważonego rozwoju postuluje ograniczenie
- eksploatacji zasobów, zwłaszcza nieodnawialnych.
- przyrostu naturalnego w państwach rozwijających się.
- tempa rozwoju ekonomicznego.
- praw gospodarki wolnorynkowej.
- swobody wymiany dóbr między państwami.
- prerogatyw międzynarodowych instytucji finansowych.