Autor: Martyna Wojtowicz

Temat: W przededniu pożaru. Problem kozacki i wojsko zaporoskie w I poł. XVII w.

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

• wyjaśnia, kim byli Kozacy i dlaczego wojsko kozackie cieszyło się opinią skutecznego;

• sprawdza, czego historyk może się dowiedzieć z XVII‑wiecznej mapy;

• szuka rozwiązania „problemu kozackiego” w XVII‑wiecznej Rzeczypospolitej;

• omawia, jakie są różnice w interpretacji powstań kozackich między historykami polskimi a ukraińskimi, i proponuje, jak powinni prowadzić dialog.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

• analiza materiału źródłowego (porównawcza);

• dyskusja;

• metoda jigsaw.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w parach;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Wyświetlenie na tablicy uczniom tematu oraz celów lekcji, a następnie określenie kryteriów sukcesu.

2. Dyskusja wprowadzająca. Uczniowie interpretują ilustrację okładkową, wskazując na jej powiązania z tematem i celami lekcji.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem – metoda jigsaw. Uczniowie odliczają do czterech. Łączą się w zespoły według przydzielonych numerów. Każda grupa opracowuje fragment materiału z sekcji „Przeczytaj”:

grupa 1 – Wzrastające napięcie;

grupa 2 - Rejestr oraz Kij i marchewka;

grupa 3 - Chadzki kozackie;

grupa 4 - Heroiczna doba.

Po zakończeniu pracy uczniowie zmieniają zespoły tak, by w każdym znalazła się przynajmniej jedna osoba z poprzednich grup. Uczniowie dzielą się wiedzą zdobytą wcześniej i uczą się od siebie nawzajem. Chętne/wybrane osoby omawiają na końcu przydzielone zagadnienia. Pozostali uczniowie mogą zadawać pytania i weryfikować przedstawione informacje.

2. Praca z multimedium („Schemat interaktywny”). Uczniowie na podstawie przeczytanego tekstu oraz informacji zawartych w medium układają pytania do quizu dla innych grup dotyczące problemu kozackiego i wojska zaporoskiego. Nauczyciel wraz z uczniami określa zasady rywalizacji i punktowania dobrych odpowiedzi (np. gra na czas lub na ilość poprawnych odpowiedzi).

3. Przeprowadzenie gry w klasie. Nauczyciel lub wybrany uczeń dba o prawidłowy przebieg quizu zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami. Nauczyciel nagradza zwycięską drużynę, np. ocenami z aktywności.

4. Na zakończenie tej części nauczyciel czyta polecenie 2: „Omów zalety i mankamenty wojska zaporoskiego. Jakie jego aspekty zadecydowały o tym, że Rzeczpospolita często odwoływała się do ich pomocy?” i poleca uczniom, aby w parach wykonali zadanie w oparciu o wskazówki zawarte w e‑materiale. Wylosowana para przedstawia swoją odpowiedź, pozostali uczniowie mogą się do niej ustosunkować, dopowiadając ewentualnie ważne według nich informacje.

5. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel przechodzi do sekcji „Sprawdź się”. Zapowiada uczniom, że wspólnie będą rozwiązywać ćwiczenia 1–5 (od najprostszych do najtrudniejszych), tj. analizować ilustracje oraz teksty źródłowe dotyczące wojsk kozackich. Wybrana osoba czyta po kolei polecenia. Po każdym przeczytanym poleceniu nauczyciel daje uczniom określony czas na przygotowanie się. Następnie ochotnik udziela odpowiedzi, a reszta uczniów się do niej ustosunkowuje i proponuje swoje pomysły. Nauczyciel w razie potrzeby koryguje odpowiedzi, dopowiada istotne informacje, udziela uczniom informacji zwrotnej.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel poleca wybranemu uczniowi albo uczennicy (może być ochotnik) podsumowanie lekcji „W przededniu pożaru. Problem kozacki i wojsko zaporoskie w I poł. XVII w.”. Pyta, który element był dla uczniów trudny i dlaczego.

2. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów, udzielając im tym samym informacji zwrotnej.

Praca domowa:

Wykonaj ćwiczenie 9: „Rola Kozaków w dziejach Rzeczypospolitej nie jest jednoznaczna. Od początku toczył się też dyskurs odnośnie do tego, co zrobić z Kozaczyzną: zlikwidować ją czy nadać jej więcej przywilejów. »Poważne napięcia – pisał znawca problemu, Zbigniew Wójcik – w stosunkach polsko‑tureckich, spowodowane wypadkami Zaporożców na czarnomorskie wybrzeże imperium osmańskiego wzmogło w Polsce niechęć czy wręcz nienawiść do nich. Myślano nawet o zupełnej likwidacji Kozaczyzny«. Wypisz argumenty, którymi mogliby się posługiwać przeciwnicy tych projektów. Jakie możliwości »rozwiązania sprawy kozackiej« byś zaproponował/zaproponowała królowi polskiemu?”.

Materiały pomocnicze:

Z. Wójcik, Dzieje Narodu i Państwa Polskiego, Wojny kozackie w dawnej Polsce, t. 1 i 2, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1989.

W.A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław 1984.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Wielka historia Polski, t. 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Wskazówki metodyczne:

• Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z e‑materiałami z sekcji „Schemat”, aby aktywnie uczestniczyć w zajęciach i pogłębiać swoją wiedzę.

Spis nieopisanych ilustracji

• Ćwiczenie 1 – ilustracja: hetman Kozaków rejestrowych Piotr Konaszewicz Sahajdaczny; domena publiczna, Wikimedia Commons.

• Ćwiczenie 2 – ilustracja 1: Model XVI‑wiecznego weneckiego galeonu w Museo Storico Navale, Wenecja; lic. CC BY‑SA 3.0, Myriam Thyes, Wikimedia Commons.

• Ćwiczenie 2 – ilustracja 2: Replika XVII‑wiecznego holenderskiego galeonu „Batavia”; domena publiczna, Malis, Wikimedia Commons.

• Ćwiczenie 2 – ilustracja 3: Kozackie czajki zdobywają Kaffę – drzeworyt z 1622 r.; domena publiczna, Wikimedia Commons.

• Ćwiczenie 2 – ilustracja 4: Uzbrojona karawela João Serrão, 1502 r.; domena publiczna, Wikimedia Commons.

• Ćwiczenie 4 – ilustracja: Bitwa pod Chocimiem 1621 r., domena publiczna, Wikimedia Commons.

• Ćwiczenie 5 – ilustracja: Dzikie Pola oraz ziemie ruskie I Rzeczypospolitej na mapie Beauplana z 1648 r., domena publiczna, Wikimedia Commons.

• Ćwiczenie 8 – ilustracja: Mapa posiadłości polskich magnatów w XVI–XVII wieku; lic. CC BY 3.0, Mathiasrex, Wikimedia Commons.