Autor: Anna Grabarczyk, Małgorzata Kosińska‑Pułka

Temat: Sposoby ukazywania powstania styczniowego w literaturze pozytywizmu

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności;

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele lekcji. Uczeń:

• wykorzysta w interpretacji tekstów literackich zawarty w nich kontekst historyczny;

• rozpozna sposoby kreowania świata przedstawionego w prozie pozytywizmu;

• porówna postawy bohaterów literackich i ich systemy światopoglądowe;

• pozna sposoby wartościowania powstania styczniowego i jego znaczenia dla Polski i Polaków;

• przeanalizuje sposoby ukazania powstania styczniowego w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej oraz Lalce Bolesława Prusa.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• ćwiczeń przedmiotowych;

• z użyciem komputera;

• mapa myśli;

• metoda kosza i walizki.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w parach;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;

• karteczki samoprzylepne.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel prosi uczniów o przygotowanie prezentacji na temat powstania styczniowego. Uczniowie powinni się skupić na okolicznościach wybuchu powstania i przyczynach jego klęski. Prezentacja może mieć formę skrótowego przypomnienia najważniejszych informacji historycznych, które będą stanowić kontekst dla rozważań podejmowanych podczas lekcji.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel weryfikuje przygotowanie uczniów do zajęć - zarysowanie kontekstu historycznego, przedstawienie prezentacji przygotowanej w domu. Na tablicy powstaje mapa myśli, której dwa główne pola to: okoliczności wybuchu powstania i przyczyny klęski powstania.

2. Podanie celu i tematu zajęć.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie zapoznają się z sekcją „Przeczytaj”. Analizują sposoby ukazania powstania styczniowego w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej oraz w Lalce Bolesława Prusa.

2. Nauczyciel głośno odtwarza audiobook. Po wysłuchaniu nagrania uczniowie w parach wyjaśniają, w jaki sposób w literaturze drugiej połowy XIX wieku wykorzystywano język ezopowy do opowiadania o powstaniu. Następnie omawiają, jaką strategię opisu popowstaniowej Warszawy przyjmuje Bolesław Prus w Lalce.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie sprawdzają, czy dobrze intepretują fragmenty prozy pozytywizmu, w których zastosowano różne sposoby ukazywania powstania styczniowego 1863 roku. Indywidualnie rozwiązują grę edukacyjną zamieszczoną w sekcji multimedialnej.

2. Nauczyciel zawiesza na tablicy dwa plakaty z narysowanym koszem i walizką. Rozdaje uczniom po dwie karteczki samoprzylepne. Prosi, aby uczniowie zapisali na jednej z nich, przemyślenia, które zabiorą z sobą po zajęciach; na drugiej to, czego nie akceptują. Jedna osoba odczytuje zapisy przy walizce i koszu

Praca domowa:

1. Zapoznaj się z fragmentem Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej o pieśniach śpiewanych przez bohaterów tej powieści i wyjaśnij, w jaki sposób autorka kierowała swój przekaz do Polaków, a w jaki do cenzora. Wykorzystaj załączone przypisy.
   Eliza Orzeszkowa
   Nad Niemnem (fragment)
   Marta mówiła:
   – Ten Janek Bohatyrowicz na pięknego i dzielnego chłopaka wyrósł… Znałam go dzieckiem… Znałam ich kiedyś wszystkich… kiedyś… dobrze i z bliska…
   Zamyśliła się, mówiła ciszej trochę niż zwykle.
   – Był uważasz, taki czas krótki, że ci Bohatyrowicze u nas we dworze bywali i do stołu z nami siadali… mianowicie, ojciec tego Janka, Jerzy, i stryj jego, ten Anzelm Bohatyrowicz, co to teraz podobno schorowany i melancholikiem jakimś stał się… Jednakowoż jaki to był kiedyś mężczyzna… przystojny, odważny, patriota i… romansowy… Do takiej poufałości wtedy pomiędzy dworem a tą szlachecką okolicą przyszło, że siądę sobie, bywało, do fortepianu i akordy biorę, a Anzelm za mną stanie i śpiewa: „Bywaj, dziewczę, zdrowe, ojczyzna mnie woła!” A potem ja jemu śpiewam: „Szumiała dąbrowa, wojacy jechali…” Będzie temu już lat dwadzieścia dwa… trzy… Jaki to był gwar u nas, jakie życie i moje, i wszystkich… A teraz wszystko inaczej… inaczej… wieczny smutek…
   Mówiła to coraz powolniej, głową kiwała, a ogniste jej oczy nieruchomo tkwiły w dalekim punkcie przestrzeni. Wtem znad wozu, który oddalił się o kilkadziesiąt kroków, z towarzyszeniem klekotliwego turkotu kół wzniósł się czysty i silny głos męski z całej szerokiej piersi śpiewający strofę starej pieśni:
   – Ty pójdziesz górą, ty pójdziesz górą
   A ja doliną;
   Ty zakwitniesz różą, ty zakwitniesz różą,
   A ja kaliną.
   Justyna z szeroko otwartymi oczami i rozchylonymi w uśmiechu ustami słuchała pieśni, która dalej rozlewała po polach swą rozgłośną i smętną nutę:
   – Ty pójdziesz drogą, ty pójdziesz drogą,
   A ja łozami;
   Ty się zmyjesz wodą, ty się zmyjesz wodą,
   Ja mymi łzami…
   – Słowo honoru! – nagle i najgłębszym swym basem zawołała Marta – i my kiedyś z Anzelmem śpiewaliśmy ten sam duet… Na wozie stojący wysoki mężczyzna w znacznym już od dwóch kobiet oddaleniu śpiewał dalej:
   – Ty jesteś panną, ty jesteś panną
   Przy wielkim dworze,
   A ja będę księdzem, a ja będę księdzem
   W białym klasztorze…
   – Ot – sarknęła Marta – w pieśni jest „Będziesz”, nie „jesteś”. Dlaczego on śpiewa „jesteś”? Przerabia sobie stare pieśni, błazen! Justyna uwagi tej nie słyszała. Gorący płomień przemknął w jej oczach.
   – Pyszny głos! – szepnęła.
   – Nieszpetny – odpowiedziała Marta. – Pomiędzy nimi często znajdują się piękne głosy i śpiewacy z nich zawołani… I ten Anzelm kiedyś, gdzie tylko, bywało, obróci się… śpiewa!
   Z daleka już, z daleka od toczącego się wozu przypłynęła jedna jeszcze strofa:
   – A jak pomrzemy, a jak pomrzemy,
   Każemy sobie
   Złotne litery, złotne litery
   Wyryć na grobie…
   Stara panna stanęła nagle pośrodku drogi, podobna do wysokiego słupa ubranego w słomiany kapelusz i stojącego na dwu wielkich nogach w kwiecistych pantoflach. Wzrok w twarzy młodej dziewczyny utkwiła, wspomnienia i rozczulenia jakieś pracowały w jej chrypliwie oddychającej piersi, aż krzyknęła prawie:
   – A koniec tej pieśni znasz? Naturalnie, że nie znasz! Teraz już jej nikt… oprócz nich… nie śpiewa…
   Ramiona rozkrzyżowała i grubym ochrypłym głosem zadeklamowała:
   – A kto tam przyjdzie albo przyjedzie,
   Przeczyta sobie:
   Złączona para, złączona para
   Leży w tym grobie!
   Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, Kraków 1996, s. 24–28

   PRZYPISY DO FRAGMENTU NAD NIEMNEM ELIZY ORZESZKOWEJ
   1.
   Bywaj, dziewczę, zdrowe, ojczyzna mnie woła!
   Jest to początek 6‑zwrotkowej pieśni Pożegnanie nieznanego autora, powstałej w czasie powstania listopadowego, a potem przez cały wiek XIX bardzo popularnej. Pierwsze słowa tej pieśni brzmiały:
   Bywaj, dziewczę, zdrowe, ojczyzna mnie woła!
   Idę za kraj walczyć wśród rodaków koła;
   I choć przyjdzie ścigać jak najdalej wroga,
   Nigdy nie zapomnę, jak mi jesteś droga.
   Po cóż ta łza w oku, po cóż serca bicie?
   Tobiem winien miłość, a ojczyźnie życie!
   Pamiętaj, żeś Polka, że to za kraj walka,
   Niepodległość Polski to twoja rywalka.
   2.
   Ty pójdziesz górą, ty pójdziesz górą […]
   Jest to pieśń nieznanego autora, pochodząca przypuszczalnie z XVII wieku. […] Znano ją i śpiewano na melodię w rytmie poloneza w różnych stronach Polski. […] Orzeszkowa poznała ją podobno podczas wakacyjnych kontaktów ze szlachtą zagrodową w Bohatyrowiczach.
   Józef Bachórz, przypisy, [w:] Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, Kraków 1996, s. 25 i s. 26.

Materiały pomocnicze:

• Krystyna i Lech Kujawscy, „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej, Warszawa 1988.

• Józef Bachórz, Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Lalka, Kraków 1998.

Wskazówki metodyczne

• Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Audiobook” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.