Dla nauczyciela

Autor: Maria Gniłka‑Somerlik

Przedmiot: Język polski

Temat: Utwory stanu wojennego

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
2) rozpoznaje konwencje literackie i określa ich cechy w utworach (fantastyczną, symboliczną, mimetyczną, realistyczną, naturalistyczną, groteskową);
3) rozróżnia gatunki epickie, liryczne, dramatyczne i synkretyczne, w tym: gatunki poznane w szkole podstawowej oraz epos, odę, tragedię antyczną, psalm, kronikę, satyrę, sielankę, balladę, dramat romantyczny, powieść poetycką, a także odmiany powieści i dramatu, wymienia ich podstawowe cechy gatunkowe;
5) interpretuje treści alegoryczne i symboliczne utworu literackiego;
6) rozpoznaje w tekstach literackich: ironię i autoironię, komizm, tragizm, humor, patos; określa ich funkcje w tekście i rozumie wartościujący charakter;
7) rozumie pojęcie groteski, rozpoznaje ją w tekstach oraz określa jej artystyczny i wartościujący charakter;
9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;
12) w interpretacji utworów literackich odwołuje się do tekstów poznanych w szkole podstawowej, w tym: trenów i pieśni Jana Kochanowskiego, bajek Ignacego Krasickiego, Dziadów cz. II oraz Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, Zemsty Aleksandra Fredry, Balladyny Juliusza Słowackiego;
13) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty, dostrzega kontynuacje i nawiązania w porównywanych utworach, określa cechy wspólne i różne;
14) przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
15) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny;
16) rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości.
II. Kształcenie językowe.
1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń:
1) wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi;
4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
1) stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców;
III. Tworzenie wypowiedzi.
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
1) zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając własne zdanie;
2) buduje wypowiedź w sposób świadomy, ze znajomością jej funkcji językowej, z uwzględnieniem celu i adresata, z zachowaniem zasad retoryki;
10) w interpretacji przedstawia propozycję odczytania tekstu, formułuje argumenty na podstawie tekstu oraz znanych kontekstów, w tym własnego doświadczenia, przeprowadza logiczny wywód służący uprawomocnieniu formułowanych sądów;
IV. Samokształcenie.
2. porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich wypowiedziach;
6. wybiera z tekstu odpowiednie cytaty i stosuje je w wypowiedzi;
Lektura obowiązkowa
37) wybrane wiersze następujących poetów: Stanisław Baliński, wybrane wiersze z okresu emigracyjnego, Kazimierz Wierzyński, wybrane wiersze z okresu emigracyjnego, Czesław Miłosz, w tym wybrane wiersze z tomu Ocalenie oraz Traktat moralny (fragmenty), Tadeusz Różewicz, Miron Białoszewski, Jarosław Marek Rymkiewicz, Wisława Szymborska, Zbigniew Herbert, w tym wybrane wiersze z tomów Pan Cogito oraz Raport z oblężonego miasta, Halina Poświatowska, Stanisław Barańczak, Marcin Świetlicki, Jan Polkowski, Wojciech Wencel;
42) Marek Nowakowski, Raport o stanie wojennym (wybrane opowiadanie); Górą „Edek” (z tomu Prawo prerii);
48) wybrane utwory okresu stanu wojennego;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

  • kompetencje cyfrowe;

  • kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

  • kompetencje obywatelskie;

  • kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;

  • kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjne. Uczeń:

  • wskazuje utwory z okresu stanu wojennego;

  • wyjaśnia wpływ okoliczności politycznych na twórczość;

  • dostrzega różne sposoby artystycznego wyrażania sprzeciwu wobec zastanej rzeczywistości;

  • interpretuje metaforykę świata przedstawionego w utworach o stanie wojennym.

Strategie nauczania:

  • konstruktywizm;

  • konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

  • ćwiczeń przedmiotowych;

  • dyskusja;

  • z użyciem komputera.

Formy pracy:

  • praca indywidualna;

  • praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

  • komputery z dostępem do internetu dla uczniów;

  • zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

  • tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

Nauczyciel może zaproponować uczniom wyjście do kina na seans filmu: Żeby nie było śladów w reżyserii Jana P. Matuszyńskiego (premiera 24 września 2021 roku). Film jest adaptacją reportażu o tym samym tyle autorstwa Cezarego Łazarewicza z 2016 roku. Istotne jest, by przed przedstawieniem takiej propozycji nauczyciel ocenił przygotowanie emocjonalne uczniów na odbiór trudnej treści filmu.

Faza wprowadzająca

Fazę wprowadzającą nauczyciel może rozpocząć od dyskusji na temat filmu Żeby nie było śladów albo także od przedstawienia fragmentu reportażu Cezarego Łazarewicza:

Cezary Łazarewicz Żeby nie było śladów. Sprawa Grzegorza Przemyka

Pod kościół Świętej dojeżdżają autobusem. Pełno tajniaków i mundurowych. Idą przez plac Zamkowy, Świętojańską koło bazyliki Jana Chrzciciela, na rynek staromiejski. Kolegów z klasy Grześka nigdzie nie widać, więc snują się po uliczkach bez celu.

W drodze powrotnej przy wejściu na plac Zamkowy Grzesiek wskakuje Czarkowi na plecy. Wygląda to komicznie, gdy Czarek, chwiejąc się na swoich chudych nogach, dźwiga na plecach dryblasa. W końcu potyka się, traci równowagę i upada. Leży. Obok Grzesiek.

Wtedy podbiega do nich zomowiec – szeregowy Ireneusz Kościuk niewiele starszy od Grześka. Szarpie go za rękaw i domaga się dowodu osobistego.

- Nie mam – śmieje się chłopak, gdy za jego plecy podjeżdża już radiowóz.

Potem akcja przyspiesza. Kościuk popycha Grześka w kierunku milicyjnej nyski, a gdy ten zapiera się rękoma w drzwiach, zomowiec wyjmuje pałę i tłucze go po plecach tak długo, aż wpadnie do środka. Zanim samochód odjedzie, zdąży wskoczyć do niego jeszcze Czarek. Po chwili radiowóz znika za rogiem.

Kuba chowa skórzane klapki zostawione na placu przez kolegę, a Piotrek biegnie odnaleźć Barbarę, by powiedzieć jej o zatrzymaniu syna przez zomowców.

6 Źródło: Cezary Łazarewicz, Żeby nie było śladów. Sprawa Grzegorza Przemyka, Wołowiec 2016, s. 16.

Nauczyciel wraz z uczniami dyskutują o opisanym wydarzeniu:

  • Jakie informacje niesie, jakie emocje?

  • Kiedy tego rodzaju wydarzenia mogły mieć miejsce?

  • Które fragmenty wskazują na jednoznaczną ocenę postaw? W tym miejscu dyskusji nauczyciel może wyjaśnić uczniom słowo „zomowiec” i pejoratywne zabarwienie utworzonego ze skrótu neologizmu. Uczniowie mogą już na tym etapie skorzystać ze słownika dołączonego do wszystkich zakładek e‑materiału.

W tym miejscu nauczyciel informuję uczniów, o jakich wydarzeniach z historii Polski jest mowa. W następnym kroku zadaniem uczniów jest zapoznanie się z pierwszymi akapitami sekcji „Przeczytaj”. Uczniowie poznają szczegóły okoliczności wprowadzenia w Polsce stanu wojennego.

Nauczyciel może uzupełnić wstępną dyskusję na temat pojawiającej się postaci Barbary i wyjaśnić uczniom, że mowa tu oczywiście o matce Grzegorza Przemyka, zamordowanego przez zomowców nastolatka. Barbara Sadowska była poetką należącą do opozycji demokratycznej. Jeśli nauczyciel dobrze oszacuje czas lekcji, może zaprezentować fragmenty wierszy poetki dotyczące okrucieństwa, którego doświadczyła.

na skrawku papieru
obrażam
prokuraturę
sąd
i rząd
dzieckiem
którego nigdy
nie uda
wam się zabić

mój syn Grześ
nie ma dla was nigdy
twarzy waszych dzieci

wydzierając dziecko
wziąłeś mnie w swe ramiona
boję się spojrzeć
w Twoją Twarz

Wszystkie fragmenty pochodzą z tomu: Słodko być dzieckiem Boga (1984).

Po ogólnoklasowej dyskusji na ten temat nauczyciel poleca uczniom dokończenie lektury sekcji „Przeczytaj” i skupienie uwagi przede wszystkim na kwestiach związanych z twórczością stanu wojennego. Następnie nauczyciel informuje uczniów, że przedmiotem lekcji będą różne sposoby przedstawienia dramatu stanu wojennego przez twórców, którzy byli jego bezpośrednimi świadkami.

Nauczyciel prezentuje „Wprowadzenie”, cele lekcji i zapisuje jej temat na tablicy.

Faza realizacyjna

Praca z multimedium. Uczniowie przystępują do pracy z multimedium. Najpierw wysłuchują wykładu dr. hab. Krzysztofa Biedrzyckiego w sekcji „Film”, następnie wykonują polecenia do niego przygotowane. Ta sekcja zawiera dwa różne teksty – uczniowie mogą przeczytać je na forum klasy. I wspólnie omówić swoje wrażenia.

W następnym kroku uczniowie zapoznają się z drugą częścią wykładu oraz audiobookiem w sekcji „Audiobook” i także wykonują dołączone polecenia.

Faza podsumowująca

W fazie podsumowującej nauczyciel może powrócić do retorycznie zadanego pytania (przywołanie słów Stanisława Barańczaka) w sekcji „Wprowadzenie” i jeszcze raz wspólnie z uczniami przyjrzeć się motywacjom artystów tworzących w okresie stanu wojennego. Może także rozpocząć dyskusję o postawie pisarzy tworzących po zakończeniu stanu wojennego (uczniowie mogą przypomnieć sobie ostatni akapit z sekcji „Przeczytaj”), a także o powodach, dla których wciąż powraca się do tego bolesnego etapu w historii Polski (jak np. w najnowszym filmie Jana P. Matuszyńskiego)?

Materiały dodatkowe:

  • Andrzej Friszke, Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Londyn 1994.

  • Krzysztof Gajda, Jacek Kaczmarski. To moja droga, Wrocław 2009.

Wskazówki metodyczne

  • Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Film edukacyjny” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.

Film edukacyjny