Dla nauczyciela - Zintegrowana Platforma Edukacyjna

Autor: Maria Gniłka‑Somerlik

Przedmiot: Język polski

Temat: Jaką postawę życiową odrzuca, a jaką wybiera bohater wiersza Stanisława Barańczaka Drobnomieszczańskie cnoty?

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Kształcenie literackie i kulturowe.

1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:

1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;

2) rozpoznaje konwencje literackie i określa ich cechy w utworach (fantastyczną, symboliczną, mimetyczną, realistyczną, naturalistyczną, groteskową);

3) rozróżnia gatunki epickie, liryczne, dramatyczne i synkretyczne, w tym: gatunki poznane w szkole podstawowej oraz epos, odę, tragedię antyczną, psalm, kronikę, satyrę, sielankę, balladę, dramat romantyczny, powieść poetycką, a także odmiany powieści i dramatu, wymienia ich podstawowe cechy gatunkowe;

4) rozpoznaje w tekście literackim środki wyrazu artystycznego poznane w szkole podstawowej oraz środki znaczeniowe: oksymoron, peryfrazę, eufonię, hiperbolę; leksykalne, w tym frazeologizmy; składniowe: antytezę, paralelizm, wyliczenie, epiforę, elipsę; wersyfikacyjne, w tym przerzutnię; określa ich funkcje;

6) rozpoznaje w tekstach literackich: ironię i autoironię, komizm, tragizm, humor, patos; określa ich funkcje w tekście i rozumie wartościujący charakter;

8) wykazuje się znajomością i zrozumieniem treści utworów wskazanych w podstawie programowej jako lektury obowiązkowe;

9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;

10) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji, wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;

14) przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;

15) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny;

2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:

1) przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych, naukowych;

3) rozpoznaje specyfikę tekstów publicystycznych (artykuł, felieton, reportaż), retorycznych (przemówienie, laudacja, homilia), popularnonaukowych i naukowych (rozprawa); wśród tekstów prasowych rozróżnia wiadomość i komentarz; rozpoznaje środki językowe i ich funkcje zastosowane w tekstach; odczytuje informacje i przekazy jawne i ukryte; rozróżnia odpowiedzi właściwe i unikowe;

II. Kształcenie językowe.

1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń:

1) wykorzystuje wiedzę z dziedziny fleksji, słowotwórstwa, frazeologii i składni w analizie i interpretacji tekstów oraz tworzeniu własnych wypowiedzi;

2) rozumie zróżnicowanie składniowe zdań wielokrotnie złożonych, rozpoznaje ich funkcje w tekście i wykorzystuje je w budowie wypowiedzi o różnym charakterze;

3. Komunikacja językowa i kultura języka. Uczeń:

7) stosuje zasady etyki wypowiedzi; wartościuje wypowiedzi językowe, stosując kryteria, np. prawda – fałsz, poprawność – niepoprawność;

4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:

1) stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy; pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów i skrótowców;

III. Tworzenie wypowiedzi.

2. Mówienie i pisanie. Uczeń:

1) zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając własne zdanie;

10) w interpretacji przedstawia propozycję odczytania tekstu, formułuje argumenty na podstawie tekstu oraz znanych kontekstów, w tym własnego doświadczenia, przeprowadza logiczny wywód służący uprawomocnieniu formułowanych sądów;

IV. Samokształcenie.

2. porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich wypowiedziach;

Lektura obowiązkowa

37) wybrane wiersze następujących poetów: Stanisław Baliński, wybrane wiersze z okresu emigracyjnego, Kazimierz Wierzyński, wybrane wiersze z okresu emigracyjnego, Czesław Miłosz, w tym wybrane wiersze z tomu Ocalenie oraz Traktat moralny (fragmenty), Tadeusz Różewicz, Miron Białoszewski, Jarosław Marek Rymkiewicz, Wisława Szymborska, Zbigniew Herbert, w tym wybrane wiersze z tomów Pan Cogito oraz Raport z oblężonego miasta, Halina Poświatowska, Stanisław Barańczak, Marcin Świetlicki, Jan Polkowski, Wojciech Wencel;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjne. Uczeń:

przedstawia kontekst pokoleniowy, który zadecydował o charakterze twórczości Stanisława Barańczaka;
analizuje środki artystyczne użyte w wierszu Stanisława Barańczaka Drobnomieszczańskie cnoty;
interpretuje wiersz Drobnomieszczańskie cnoty w kontekście relacji poety z Jackiem Bierezinem;
porównuje przeciwstawne wizerunki poety na podstawie utworu Stanisława Barańczaka.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;
zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca

Nauczyciel prosi uczniów, by przypomnieli sobie znane porównania w dwóch obszarach:

różnych postaw artystycznych w literaturze poznanej na lekcjach,
różnych postaw artystycznych w kulturze popularnej.

Następnie prosi uczniów, by zastanowili się nad następującymi kwestiami:

Czy jest jakiś odwieczny, powtarzający się motyw takiego zestawienia?
Jeśli jest taki motyw, to o czym może to świadczyć, jaki to może mieć wpływ na całą kulturę?
Czy te same motywy porównawcze pojawiają się w literaturze i kulturze popularnej?

W następnym kroku nauczyciel sugeruje, że na lekcji uczniowie będą zajmować się tymi kwestiami, ale w wąskim obszarze, jakim jest wiersz. Prezentuje „Wprowadzenie”, cele lekcji i zapisuje temat.

Faza realizacyjna

Kontekst interpretacyjny

Uczniowie najpierw zapoznają się z kontekstem wiersza Drobnomieszczańskie cnoty w sekcji „Przeczytaj”. Następnie nauczyciel prezentuje uczniom multimedium (wykład profesora Andrzeja Franaszka). Uczniowie wykonują polecenia w sekcji multimedialnej.

Praca z tekstem literackim

Uczniowie zapoznają się z treścią wiersza Drobnomieszczańskie cnoty w sekcji „Sprawdź się”, następnie wykonują ćwiczenia z następujących obszarów:

kontekst wiersza, interpretacja tytułu i ogólna wymowa - ćwiczenia: 1‑2, 4‑5.
analiza środków stylistycznych - ćwiczenie: 6;
porównanie dwóch postaw artystycznych – ćwiczenia: 8‑9 i przede wszystkim nr 3.

Faza podsumowująca

W fazie podsumowującej nauczyciel prezentuje uczniom wiersz Jacka Bierezina Wielomiesięczne kryzysy napisany przez poetę w 1989 roku w Paryżu. Informuje uczniów, że jest to odpowiedź poety na przytyk, który sformułował w swoim wierszu Stanisław Barańczak (J. z wiersza Drobnomieszczańskie cnoty to inicjał imienia Jacek). Badacze wskazują, że wiersze są wobec siebie polemiczne (wspomina o tym także prof. Andrzej Franaszek w filmie).

Jacek Bierezin Wielomiesięczne kryzysy
Ta bezbrzeżna, poważna, lirycznie uczona
pogarda w oczach artysty S. gdy się przysiadał w kawiarni
chuchając czterodniowym bibliotecznym kurzem:
jak to, on pod krawatem, a ja pod muchą,
on skrępowany, zapięty, a ja ostatnią z koszul
rozrywam jak krwawiąca pierś! Czysta dostojewszczyzna!
Wielomiesięczne kryzysy. Ja wiem, ja się ich wstydzę,
od lat poniżej poziomu: co za honor; mieć w biografii
rozwód, dewiacje, zboczenia, parę większych nałogów,
złamany nos, kurację psychiatryczną, burzliwe romanse,
pełnokrwiste podcięcie żył; jakieś tęczowe skandale
zamiast szarych gaf: chandry trwające pół roku,
zamiast żeby z szacunkiem szeptano: „B. został
profesorem w Harvardzie”; ciągłe dzwonienie po nocy
do przyjaciół z żądaniem wysłuchania nowego wiersza,
pożyczki na zapłacenie mandatu, znalezienia w ich życiu
miejsca na mnie, całego; tak wiele – listy z okrzykiem
„Pomocy!”, bez eufemizmów typu: „Ostatnio jesieni w złej formie”.
Ja wiem, to jest materiał na mit, kult, legendę,
film z Robertem De Niro, Mickym Rourke, marines, ringiem
i tłuczeniem szkła. W którym momencie zszedłem, nieuleczalny
chuligan, na tę złą drogę? Skąd ten chorobliwy przymus
imponowania, uprawiania sportów, ciągłego niszczenia
barier i makietek? Z pewności, że nie będę
i tak słyszany ze swoim krzykiem donikąd
w chórze profesjonalnie dźwięcznych dywagacji
szarości? Także ze śmiałości? Z nie do zniesienia jaskrawej
świadomości, że nie można przez cale życie
powtarzać: „Ostatnio jestem w złej formie”?
Z przewrotnej chęci do zakłócenia spokoju ratownikom
czy z naiwnej wiary w ich ratownicze talenty?
Z pokory: że nie dam sobie rady z upchniętym do wnętrza złem?
Czy innej pokory: kogoś, kto jest tak niedościgłą ofiarą
swoich braków i mroków, że wciąga w ich system zamknięty
innych, nie myśląc: och, gdybym tak nie zdradził, co wiem,
czybyście mieli odwagę powiedzieć o czym milczycie?
1 Źródło: Jacek Bierezin, Wielomiesięczne kryzysy, [w:] tegoż, Linia życia, Kraków 1999, s. 121.

Po ogólnoklasowej dyskusji nauczyciel podkreśla ironiczny, żartobliwy charakter wiersza Stanisława Barańczaka. Proponuje wykonanie ćwiczenia nr 7 w sekcji „Sprawdź się” w celu pogłębienia tego obszaru interpretacyjnego.

Praca domowa:

W liczącej co najmniej 200 słów wypowiedzi argumentacyjnej odpowiedz na pytanie: Jaką postawę życiową odrzuca, a jaką wybiera bohater wiersza Stanisława Barańczaka Drobnomieszczańskie cnoty?

Materiały dodatkowe:

Krzysztof Biedrzycki, Świat poezji Stanisława Barańczaka, Kraków 1995.
Dariusz Pawelec, Poezja Stanisława Barańczaka. Reguły i konteksty, Katowice 1992.
„Pisarz zawsze powinien być przeciwko władzy”. Biografia i twórczość Jacka Bierezina, [w:] Konrad T. Tatarowski, Renata Nolbrzak, Liryka i polityka. O twórczości poetów podziemnego pisma „Puls”, Kraków–Bielsko‑Biała 2019.
Małogorzata Szulc Packalén, Pokolenie’68. Studium o poezji polskiej z lat siedemdziesiątych, Warszawa 1997.

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Film” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.