Autor: Joanna Oparek

Temat: Świat totalitarny. Wizja Tadeusza Borowskiego i Gustawa Herlinga‑Grudzińskiego

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności;

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Cele operacyjn. Uczeń:

• wskaże cechy gatunkowe reportażu zrealizowane w Innym świecie Gustawa Herlinga‑Grudzińskiego;

• przeanalizuje zasady moralności obozowej;

• porówna przedstawioną przez pisarzy rzeczywistość świata lagrów i łagrów.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• z użyciem e‑podręcznika;

• ćwiczeń przedmiotowych;

• z użyciem komputera.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w parach;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel może zainteresować uczniów książką Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem. Autor, Timothy Snyder, analizuje w tej pracy mechanizmy totalitaryzmu, omawiając okres z życia Europy od lat trzydziestych po czasy powojenne. Skrwawione ziemie to obszar, na którym Stalin i Hitler zamordowali 14 milionów cywilów i jeńców, a ich śmierć była z góry zaplanowana. Terytoria te obejmują Sankt Petersburg i zachodni skraj Federacji Rosyjskiej, większą część Polski, kraje bałtyckie, Białoruś i Ukrainę – kraje te dotknięte były najstraszniejszymi skutkami masowych zbrodni. W regionie tym – zgodnie z obliczeniami T. Snydera – wymordowano w latach 1933–1945 ponad 14 milionów osób, z czego 10 milionów ofiar należy przypisać Hitlerowi, a 4 miliony – Stalinowi. Autor pisze o losie jednostek uwikłanych w historię i właśnie cierpienie jednostek jest punktem wyjścia do badania i porównywania totalitarnych systemów nazizmu i stalinizmu.

2. Nauczycie wskazuje, że analiza cierpienia jednostki i mechanizmów degradacji człowieczeństwa przez system totalitarny znajduje swoje miejsce także w literaturze, szczególnie w literaturze obozowej.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel udostępnia uczniom e‑materiał i wprowadza ich w temat lekcji, nawiązując do prezentacji książki T. Snydera. Wraz uczniami ustala cele zajęć i kryteria sukcesu.

2. Nauczyciel zatrzymuje się nad celem: Ocenisz trafność tezy, że moralność obozowa jest „moralnością odwróconego Dekalogu” – inicjuje rozmowę na temat rozumienia tego określenia.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treścią sekcji „Przeczytaj”. Nauczyciel prosi chętnego ucznia o podsumowującą materiał wypowiedź na temat „moralności odwróconej”, a pozostałych uczniów o uzupełnienie.

2. Nauczyciel podkreśla, że Gustaw Herling‑Grudziński, mając świadomość istnienia obozowej „odwróconej moralności”, okazuje wobec niej silny wewnętrzny sprzeciw. Nauczyciel może zaproponować debatę oksfordzką na temat poglądu, że wina zawsze pozostanie winą. Uczniowie dzielą się na zwolenników i przeciwników tej tezy. Przedstawiają swoje stanowiska, a nauczyciel występuje w roli moderatora.

3. Uczniowie zapoznają się z audiobookiem i wykonują polecenia i ćwiczenia z sekcji. Wybrane osoby prezentują odpowiedzi, a nauczyciel komentuje.

4. Uczniowie przechodzą do sekcji „Film” i zapoznają się z fragmentami Innego świata. Wykonują polecenia. Wybrane osoby prezentują odpowiedzi, a nauczyciel komentuje. Ćwiczenie 3 może być wykonane wspólnie – propozycje odpowiedzi zostają zapisane na tablicy podzielonej na dwie części. Nauczyciel zachęca uczniów do uzupełnienia i rozwijania odpowiedzi – ćwiczenie to stanowi przejście do podsumowania lekcji: zestawienia pespektyw Tadeusza Borowskiego i Gustawa Herlinga‑Grudzińskiego.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel stawia pytanie o znaczenie nadziei w czasach najcięższej próby i komentuje wypowiedzi uczniów, nawiązując do stanowiska autora Innego świata.

2. Prowadzący zajęcia ponownie odczytuje temat lekcji i inicjuje krótką rozmowę na temat spełnienia kryteriów sukcesu.

3. Nauczyciel może zachęcić uczniów do poznania prezentacji Muzeum Miasta Jaworzna poświęconej dziejom obozu, który funkcjonował w Jaworznie w latach 1943–1956. W historiografii określono go „Obozem dwóch totalitaryzmów” – hitleryzmu i komunizmu. W 1945 roku komuniści przejęli hitlerowski obóz Neu Dachs – filię KL Auschwitz‑Birkenau. Założono tam tu Centralny Obóz Pracy (czynny do 1949 roku) następnie na jego terenie utworzono Centralne Więzienie dla Młodocianych Więźniów Politycznych. Na stronie muzeum znajdują się nagrania byłych więźniów – zapisy historii mówionej.

Praca domowa:

1. Napisz wypracowanie na temat: Czy Tadeusza Borowskiego można uznać za nihilistę?

Materiały pomocnicze:

• strona Muzeum Miasta Jaworzna http://www.muzeum.jaw.pl/mmj/

• Timothy Snyder, Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, Kraków 2018.

Wskazówki metodyczne

• Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Audiobook” jako inspirację do przygotowania własnej prezentacji multimedialnej.