Dla nauczyciela

Autor: Katarzyna Lewandowska

Przedmiot: Język polski

Temat: Potęga smaku Zbigniewa Herberta – ironiczna wskazówka dla tych, którzy służyli ideologii

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
5) interpretuje treści alegoryczne i symboliczne utworu literackiego;
6) rozpoznaje w tekstach literackich: ironię i autoironię, komizm, tragizm, humor, patos; określa ich funkcje w tekście i rozumie wartościujący charakter;
9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją refleksji;
10) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania: świata przedstawionego (fabuły, bohaterów, akcji, wątków, motywów), narracji, sytuacji lirycznej; interpretuje je i wartościuje;
14) przedstawia propozycję interpretacji utworu, wskazuje w tekście miejsca, które mogą stanowić argumenty na poparcie jego propozycji interpretacyjnej;
15) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny, biblijny, egzystencjalny;
16) rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości.
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
1) przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych, naukowych;
2) analizuje strukturę tekstu: odczytuje jego sens, główną myśl, sposób prowadzenia wywodu oraz argumentację;
6) odczytuje pozaliterackie teksty kultury, stosując kod właściwy w danej dziedzinie sztuki;
7) odróżnia dzieła kultury wysokiej od tekstów kultury popularnej, stosuje kryteria pozwalające odróżnić arcydzieło od kiczu.
II. Kształcenie językowe.
2. Zróżnicowanie języka. Uczeń:
7) rozpoznaje słownictwo o charakterze wartościującym; odróżnia słownictwo neutralne od słownictwa o zabarwieniu emocjonalnym, oficjalne od potocznego.
III. Tworzenie wypowiedzi.
1. Elementy retoryki. Uczeń:
1) formułuje tezy i argumenty w wypowiedzi ustnej i pisemnej przy użyciu odpowiednich konstrukcji składniowych;
3) rozumie i stosuje w tekstach retorycznych zasadę kompozycyjną (np. teza, argumenty, apel, pointa);
6) rozumie, na czym polega logika i konsekwencja toku rozumowania w wypowiedziach argumentacyjnych i stosuje je we własnych tekstach;
10) rozumie zjawisko nowomowy; określa jego cechy i funkcje w tekście.
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia, komentarze, głos w dyskusji;
6) tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: wypowiedź o charakterze argumentacyjnym, referat, szkic interpretacyjny, szkic krytyczny, definicja, hasło encyklopedyczne, notatka syntetyzująca;
10) w interpretacji przedstawia propozycję odczytania tekstu, formułuje argumenty na podstawie tekstu oraz znanych kontekstów, w tym własnego doświadczenia, przeprowadza logiczny wywód służący uprawomocnieniu formułowanych sądów;
IV. Samokształcenie.
1. rozwija umiejętność pracy samodzielnej między innymi przez przygotowanie różnorodnych form prezentacji własnego stanowiska;
2. porządkuje informacje w problemowe całości poprzez ich wartościowanie; syntetyzuje poznawane treści wokół problemu, tematu, zagadnienia oraz wykorzystuje je w swoich wypowiedziach;
6. wybiera z tekstu odpowiednie cytaty i stosuje je w wypowiedzi;
8. posługuje się słownikami ogólnymi języka polskiego oraz słownikami specjalistycznymi (np. etymologicznymi, frazeologicznymi, skrótów, gwarowymi), także w wersji on‑line;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
1) odczytuje tekst w jego warstwie semantycznej i semiotycznej;
2) rozumie pojęcie tradycji literackiej i kulturowej, rozpoznaje elementy tradycji w utworach, rozumie ich rolę w budowaniu wartości uniwersalnych;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

  • kompetencje cyfrowe;

  • kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

  • kompetencje obywatelskie;

  • kompetencje w zakresie wielojęzyczności;

  • kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

  • kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne. Uczeń:

  • charakteryzuje podmiot liryczny oraz sytuację liryczną wiersza,

  • formułuje wnioski dotyczące tytułu utworu,

  • charakteryzuje wartości moralne eksponowane przez Herberta,

  • wyjaśnia, jakie funkcje pełni w wierszu ironia,

  • porównuje obrazy Hieronima Boscha z przykładami sztuki socrealistycznej.

Metody i techniki nauczania:

  • odwrócona klasa;

  • ćwiczeń przedmiotowych;

  • z użyciem komputera;

  • dyskusja;

  • metoda akwarium.

Formy pracy:

  • praca indywidualna;

  • praca w parach;

  • praca w grupach;

  • praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

  • komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

  • zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

  • tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;

  • fragmenty tekstu Leopolda Tyrmanda Cywilizacja komunizmu

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

  1. Kilka tygodni przed zajęciami dwóch chętnych uczniów przygotowuje się do rozmowy dotyczącej nowomowy i propagandy komunistycznej. Nauczyciel proponuje literaturę, np.:
    - M. Głowiński, Pismak 1863 i inne szkice o różnych brzydkich rzeczach, Warszawa 1995
    - M. Głowiński, Zła mowa. Jak nie dać się propagandzie?, Warszawa 2016
    - M. Mazur, O człowieku tendencyjnym… Obraz nowego człowieka w propagandzie komunistycznej w okresie Polski Ludowej i PRL 1944‑1956, Lublin 2009
    Pozostali uczniowie kilka dni przed zajęciami szukają w internecie informacji dotyczących tego samego zagadnienia. Przygotowują notatkę.
    Sala lekcyjna powinna zostać dostosowana do pracy metodą Rybki w akwarium, tzn. krzesła należy ustawić w dwóch kręgach – zewnętrznym i wewnętrznym. W kręgu zewnętrznym umieszczonych zostaje pięć krzeseł, w kręgu zewnętrznym pozostałe.

Faza wprowadzająca:

  1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji oraz cele zajęć, omawiając lub ustalając razem z uczniami kryteria sukcesu.

Faza realizacyjna:

  1. Rybki w akwarium. Uczniowie, którzy przygotowywali się do zajęć przez ostatnie tygodnie zajmują dwa miejsca w wewnętrznym kręgu (pozostali uczniowie wraz z nauczycielem zajmują miejsca w kręgu zewnętrznym) i rozpoczynają rozmowę dotyczącą nowomowy i propagandy komunistycznej. Jeśli któraś z osób z zewnętrznego kręgu chciałaby coś dodać lub o coś zapytać siada na wolnym krześle obok głównych rozmówców. Jeśli uczniowie z wewnętrznego kręgu nie znają odpowiedzi, wspiera ich nauczyciel lub ktoś z zewnętrznego kręgu.

  2. Po zakończonej rozmowie uczniowie wykonują polecenie 1 towarzyszące mapie myśli: Wysłuchaj interpretacji głosowej wiersza Zbigniewa Herberta Potęga smaku. Zwróć uwagę na wartości eksponowane przez poetę. Nazwij je i wynotuj. Drugie polecenie z tej samej sekcji uczniowie wykonują w parach.

  3. Uczniowie przystępują do indywidualnej pracy z tekstem. W tym celu wykonują wskazane przez nauczyciela ćwiczenia (warto zwrócić uwagę na ćw. 11, które zakłada porównanie fragmentów obrazów Hieronima Boscha z przykładami sztuki socrealistycznej). Po upływie wyznaczonego czasu nauczyciel sprawdza poprawność odpowiedzi wybranych uczniów, może ocenić ich pracę.

  4. Jeśli pozwoli na to czas, lub na zajęciach dodatkowych, nauczyciel może przeprowadzić następujące działanie:
    Prowadzący rozdaje fragmenty tekstu Leopolda Tyrmanda z książki Cywilizacja komunizmu:
    KULTURA – CZYLI NIEWIARA DOSKONAŁA
    Nóż, widelec i łyżka – uprościł kiedyś pewien pisarz polski – to cywilizacja. Zaś sposób posługiwania się nimi – to kultura. O ile więc nauka, sztuka, literatura stanowią w tradycyjnym rozumieniu tę część cywilizacji, którą nazywamy kulturą, to komunizm szuka bardziej precyzyjnych zaszeregowań. Dopiero sposób posługiwania się nauką, literaturą i sztuką dla swoich własnych celów jest nazywany przez komunistów kulturą. Stąd obiektywny zespół sądów, norm, kryteriów i ocen, składający się na życie kulturalne w demokracjach, nie istnieje w komunizmie i zastąpiony jest przez coś, co zwie się polityką kulturalną. Polityka kulturalna jest niezwykłą symbiozą dogmatyzmu i kaprysu. (…) Polityka kulturalna jest działaniem, którego celem najwyższym jest stworzenie wiedzy o tym, jak ludzie mają myśleć i czuć. Komuniści nie posiadają tej wiedzy, lecz usiłują ją zdobyć za wszelką cenę, bez względu na ofiary materialne, na zmarnowane żywoty jednostek, na klęski rozumu, na śmieszność, jaką okrywają się na każdym kroku. (…) Ktoś kto raz przyjął komunistyczną hostię, przeobraża się w świadomość bezwolną i podatną na przyjęcie stwierdzeń i zaleceń urągających najprymitywniejszym wymogom rozsądku. Odmawiający naraża się na tortury mentalne, których rozciągłości i dogłębności nie sposób jest wytłumaczyć nikomu z zewnątrz. Albowiem w żadnej dziedzinie życia koszmar bezsensu nie przejawia się z taką mocą, jak w dziedzinie myśli i twórczości umysłowej, czyli w kulturze. Źródło: L. Tyrmand, Cywilizacja komunizmu, Kraków 2013, s. 266, 268, 269.
    Nauczyciel pyta:
    - Jak rozumiecie metaforę „przyjąć komunistyczną hostię”?
    - Jaka jest różnica między tymi, którzy przyjęli „komunistyczną hostię”, a tymi, którzy odmówili jej przyjęcia?
    - Czy odmawiający „komunistycznej hostii” ukazani są w ten sam sposób w tekście Zbigniewa Herberta? Swoją wypowiedź uzasadnij.

Faza podsumowująca:

  1. Uczniowie, odwołując się do treści omawianych podczas zajęć, formułują odpowiedź na pytanie: Jak się nie dać propagandzie?. Chętne osoby czytają swoje wypowiedzi.

Praca domowa:

  1. Uczniowie wykonują jedno z dwóch poleceń do wyboru:
    - Opisz kompozycję wiersza Potęga smaku.
    - Udowodnij, że wiersz Potęga smaku ma strukturę tekstu argumentacyjnego, czyli składa się z tezy, argumentacji i wniosku potwierdzającego tezę.

Materiały pomocnicze:

  • Andrzej Franaszek, Herbert. Biografia, tom II: Pan Cogito, Kraków 2018.
    Danuta Opacka‑Walasek, „Znać sekret zaklinania słów”. O poezji Zbigniewa Herberta, „Postscriptum Polonistyczne” 2008, nr 2, s. 189‑197.
    Adam Poprawa, Piętno piękna [w:] tegoż, Formy i afirmacje, Kraków 2003.

Sprawdź się