Przedmiot: Język polski

Erich Auerbach Blizna Odyseusza

Bóg wystawił Abrahama na próbę. Rzekł do niego: „Abrahamie!” A gdy on odpowiedział: „Oto jestem”. – Już sam początek wprawia nas w zadziwienie. Gdzież znajdują się obaj rozmówcy? Nie zostało to powiedziane. Z pewnością jednak czytelnik zdaje sobie sprawę, że nie mogą oni w każdej chwili znajdować się w tym samym miejscu na ziemi, że wobec tego jeden z nich – Bóg – musiał skądś przybyć, że musiał z jakichś wyżyn czy głębin wedrzeć się w sferę ziemską, aby przemówić do Abrahama. Skądże więc przybył, z jakiego miejsca zwrócił się do Abrahama? O tym nie ma wzmianki. […] Nie dowiadujemy się również o przyczynie, która skłoniła go, by tak straszliwie doświadczyć Abrahama. Nie omówił jej przecież. […] Nie poinformowano nas także, co rozważał we własnym sumieniu; niespodziewanie i zagadkowo pojawia się na scenie z nieznanych wyżyn czy głębin i woła: Abrahamie! […] Wyobrażenia Żydów o istocie bóstwa są […] symptomem ich sposobu przedstawiania i ujmowania rzeczywistości. Stanie się to jeszcze bardziej jasne, jeśli zwrócimy się teraz do Abrahama, drugiego partnera dialogu. Gdzież on się znajduje? Tego nie wiemy. Powiada wprawdzie: Oto jestem – ale użyty tu zwrot hebrajski oznacza mniej więcej tyle, co „Spójrz na mnie” lub „Słucham” – i w żadnym wypadku nie może określić rzeczywistego miejsca, na którym stoi Abraham, lecz jedynie jego stanowisko moralne w stosunku do Boga, który go wezwał: oto jestem w oczekiwaniu na Twoje rozkazy. Gdzież jednak znajduje się on praktycznie, w Bersabee lub gdzie indziej, w domu czy może pod gołym niebem – o tym nie zostaliśmy poinformowani; narratora to nie interesuje, nie dowiaduje się o tym czytelnik, a także zajęcie, któremu oddawał się Abraham, gdy Bóg go zawołał, pozostaje ukryte w cieniu. […] Nie uzmysłowiono nam nic więcej oprócz słów, jakimi odpowiada on Bogu: Hinne‑ni, wejrzyj na mnie tutaj; w ten sposób zostaje co prawda zasugerowany przejmujący gest posłuszeństwa i gotowości, ale wyobrażenie sobie tego gestu pozostawiono czytelnikowi. W odniesieniu do obu rozmówców uzmysłowiono zatem tylko słowa – krótkie, oderwane, niczym nie poprzedzone i ostro zderzające się ze sobą; cała reszta pozostaje w cieniu. Do tego zaś dodajmy, że obaj rozmówcy nie znajdują się na tym samym planie; jeśli wyobrazimy sobie Abrahama na planie pierwszym, jeśli na planie tym dostrzeżemy jego postać, może padającą w pokłonie, może klęczącą, może pochylająca się z uniesionymi ramionami, może wreszcie spoglądająca ku górze, to na planie tym nie ma przecież Boga; słowa i gesty Abrahama kierują się wzwyż lub w głąb obrazu, ku owemu miejscu nieokreślonemu, […] ku miejscu, z którego dobiega głos. Po tym początku Bóg wydaje rozkaz i teraz rozpoczyna się sama opowieść; opowieść tę każdy zna; rozwija się ona bez jakiegokolwiek wtrętu, w niewielu zdaniach głównych, których wzajemny związek syntaktyczny jest nader ubogi. Rzeczą nie do pomyślenia byłby tu opis sprzętu, jakim posługują się bohaterowie, krajobrazu, który się właśnie przemierza, osłów czy pachołków, którzy towarzysza pochodowi; albo też opis ich pochodzenia, okazji, przy której zostali zdobyci, materiału, z którego sporządzono sprzęty, ich wyglądu i użyteczności; brak tu jakiegokolwiek przymiotnika; mamy po prostu sługi, osła, miecz, drwa i nic więcej, żadnego epitetu; służą one wyłącznie celowi nakazanemu przez Boga; to, czym są poza tym, czym były lub czym będą, pozostaje w cieniu. Odbywa się tu jakaś podróż, albowiem Bóg wskazał miejsce, na którym ma się dokonać ofiara; ale i o tej podróży nie dowiadujemy się nic poza tym, że trwała trzy dni, przy czym również i ta informacja podana została w sposób zagadkowy: „Nazajutrz rano Abraham osiodłał swego osiołka […] i ruszył w drogę do miejscowości; o której mu Bóg powiedział.” „Na trzeci dzień Abraham, spojrzawszy, dostrzegł z daleka ową miejscowość.” Podniesienie oczu jest tutaj jedynym gestem, ba, jedyną informacją, jakiej dostarczono nam w związku z podróżą; i mimo że gest ów znajduje uzasadnienie w tym, iż miejsce wskazane przez Boga znajduje się w górze, fakt, że jest to jedyna informacja, pogłębia odczucie pustki wiążące się z odbytą drogą; odnosimy wrażenie, iż Abraham nie obejrzał się podczas podróży w prawo ani w lewo, że stłumił w sobie i w swych towarzyszach wszelkie przejawy życia z wyjątkiem poruszania się stóp. W ten sposób podróż staje się jak gdyby milczącym pochodem poprzez coś nieokreślonego i tymczasowego, zatrzymaniem oddechu, wydarzeniem, które nie ma teraźniejszości i wprowadzone jest pomiędzy przeszłość i przyszłość jak jakieś trwanie niczym nie wypełnione, a jednak wymierzalne: trzy dni! Tego rodzaju „trzy dni” wręcz domagają się wykładni symbolicznej, którą zresztą później znalazły. Rozpoczęły się one „rano”. Ale w jakim momencie „na trzeci dzień” Abraham podniósł oczy i „dostrzegł z daleka ową miejscowość”? O tym tekst nas nie informuje. Z pewnością nie późno wieczór, ponieważ, jak się zdaje, pozostało jeszcze dość czasu, aby wejść na górę i odprawić ofiarę. A zatem informacja, że Abraham wstał „rano”, podana jest bynajmniej nie w celu określenia czasu, ale z uwagi na jej sens moralistyczny; ma ona wyrazić punktualność, gorliwość i skrupulatność, jakie w swym posłuszeństwie wykazuje tak ciężko doświadczony Abraham. Gorzka jest mu pora jutrzenki, kiedy to siodła osła, przywołuje swego syna Izaaka i sługi i wybiera się w drogę; a jednak jest posłuszny, wędruje aż do trzeciego dnia, w którym podnosi oczy i dostrzega miejsce. Nie wiemy, skąd przybywa, ale jego cel jest wyraźnie określony: Jeruel w krainie Moria. Jakąż miejscowość się w ten sposób określa, tego dokładnie nie wiemy. […] W każdym razie chodziło o jakieś miejsce kultu, któremu związek z ofiarą Abrahama nadał szczególną świętość. Podobnie jak „nazajutrz rano” nie służy określeniu czasu, tak też „idź do kraju Moria” nie służy określeniu przestrzeni; w obu przypadkach nie pojawia się przecież rozgraniczenie przeciwstawne: nie znamy ani pory dnia, o której Abraham podniósł oczy, ani też miejsca, z którego wyruszył w drogę. Toteż „Jeruel” znaczący jest nie jako cel ziemskiej podróży, który by pozostawał w relacji geograficznej do innych miejscowości, ale dzięki swemu szczególnemu przeznaczeniu, przez swój stosunek do Boga, który miejscowość tę wybrał na teren akcji, i dlatego właśnie musiała zostać nazwana. […] Spośród zjawisk charakteryzuje się tylko to, co ważne dla celu akcji, reszta pozostaje w cieniu; zaakcentowano jedynie rozstrzygające punkty kulminacyjne fabuły, wszystko, co znajduje się pomiędzy nimi, jest nieistotne; miejsce i czas pozostają nieokreślone i domagają się wykładni; myśli i uczucia nie są wyrażane, sugeruje je tylko milczenie i fragmentaryczne wypowiedzi; całość, w najwyższym i nieprzerwanym napięciu skierowana ku jednemu celowi, a przez to o wiele bardziej jednolita, pozostaje zagadkowa i na dalszym planie.

Auerbach Źródło: Erich Auerbach, Blizna Odyseusza, Warszawa 1968, s. 54–59.

Rdz 18, 20-33

18. 20 Po czym Pan rzekł: „Skarga na Sodomę i Gomorę głośno się rozlega, bo występki ich [mieszkańców] są bardzo ciężkie. […] 22 […] Abraham stał dalej przed Panem. 23 Zbliżywszy się do Niego, Abraham rzekł: „Czy zamierzasz wygubić sprawiedliwych wespół z bezbożnymi? 24 Może w tym mieście jest pięćdziesięciu sprawiedliwych; czy także zniszczysz to miasto i nie przebaczysz mu przez wzgląd na owych pięćdziesięciu sprawiedliwych, którzy w nim mieszkają? 25 […] Czyż Ten, który jest sędzią nad całą ziemią, mógłby postąpić niesprawiedliwie?” 26 Pan odpowiedział: „Jeżeli znajdę w Sodomie pięćdziesięciu sprawiedliwych, przebaczę całemu miastu przez wzgląd na nich”. 27 Rzekł znowu Abraham: „Pozwól, o Panie, że jeszcze ośmielę się mówić do Ciebie, choć jestem pyłem i prochem. 28 Gdyby wśród tych pięćdziesięciu sprawiedliwych zabrakło pięciu, czy z braku tych pięciu zniszczysz całe miasto?” Pan rzekł: „Nie zniszczę, jeśli znajdę tam czterdziestu pięciu”. 29 Abraham znów odezwał się tymi słowami: „A może znalazłoby się tam czterdziestu?” Pan rzekł: „Nie dokonam zniszczenia przez wzgląd na tych czterdziestu”. 30 Wtedy Abraham powiedział: „[…] może znalazłoby się tam trzydziestu?” A na to Pan: „Nie dokonam zniszczenia, jeśli znajdę tam trzydziestu”. 31 Rzekł Abraham: „[…] gdyby znalazło się tam dwudziestu?”. Pan odpowiedział: „Nie zniszczę przez wzgląd na tych dwudziestu”. 32 Na to Abraham: „[…] gdyby znalazło się tam dziesięciu?” Odpowiedział Pan: „Nie zniszczę przez wzgląd na tych dziesięciu”. 33 Wtedy Pan, skończywszy rozmowę z Abrahamem, odszedł, a Abraham wrócił do siebie.

1 Źródło: Rdz 18, 20-33, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich, Poznań 1980, s. 37–38.