Autor: Maria Gniłka‑Somerlik

Temat: Homonimy, synonimy i antonimy w języku polskim

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

• rozróżnia typy relacji leksykalnych;

• definiuje pojęcia: homonimii, synonimii, antonimii;

• wskazuje przykłady różnych typów relacji leksykalnej w tekście;

• unika zbędnych powtórzeń, stosując synonimy.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• ćwiczeń przedmiotowych;

• z użyciem komputera;

• dyskusja;

• gra dydaktyczna.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją

Nauczyciel przed lekcją przygotowuje karty do gry językowej na wzór popularnej gry Tabu.

Przygotowanie akcesoriów: należy przygotować trzy zestawy kart do gry. Każdy zestaw przeznaczony jest dla jednego z rodzajów relacji leksykalnej: synonimy, antonimy, homonimy. Na środku każdej z kart zapisane jest główne słowo (dużym fontem) a pod nim słowa z zakresu danej relacji (mniejszym fontem). Dla synonimii i antonimy będą to dwa słowa, a dla homonimii para słów lub wyrażeń. Opracowanie graficzne może być dowolne, ważne jednak, by gramatura papieru, na którym zapisane będą słowa była wystarczająca do zakrycia ich przed pozostałymi uczestnikami gry.

PRZYKŁADOWE KARTY

Rn0yFJL92rrdG

Grafika przedstawiająca ramkę, a w niej wyrazy: ciekawy, poniżej: nudny, nieinteresujący, na samym dole antonimy.

RjqgzRTen8IY2

Grafika przedstawiająca ramkę, a w niej wyrazy: styl, poniżej: estetyka, charakter, na samym dole synonimy.

R1DK5qE0jNUAB

Grafika przedstawiająca ramkę, a w niej wyrazy: pączek, poniżej: na drzewie - ciastko, na samym dole homonimy.

Zasady gry: zespół klasowy należy podzielić na trzy drużyny (grupy), a każdej z nich przydzielić jeden zestaw kart do gry (jeden zestaw to jedna grupa relacji leksykalnej). Każdy z uczniów ma za zadanie użyć (zgodnie z przypisaną grupą) antonimu, synonimu lub par homonimicznych dla głównego słowa z karty gry. Utrudnienie polega na tym, aby były to inne warianty niż wypisane poniżej słowa głównego. O ile w przypadku synonimii i antonimii uczeń poszukuje form w relacji leksykalnej, o tyle w homonimii uczeń podaje parę znaczeniową dla słowa głównego. Zadaniem pozostałych uczniów w grupie jest odgadnięcie słowa głównego. Nauczyciel dla porządku wyznacza czas dla uczniów podających słowo (np. 30 sekund). Poprawne wskazanie będzie skutkowało przyznaniem jednego punktu, a grupa, która zbierze ich najwięcej, może zostać nagrodzona w wybrany przez nauczyciela sposób.

Faza wprowadzająca

1. Na początku fazy wprowadzającej, w celu weryfikacji wiedzy zdobytej w szkole  podstawowej, nauczyciel proponuje uczniom ćwiczenie (nr 8 w sekcji „Sprawdź się”). Poleca im przyjrzeć się tekstowi, w którym nagromadzone są zbędne powtórzenia. Uczniowie wypisują wszystkie takie przypadki i zastanawiają się nad tym, w jaki sposób można zredagować taki tekst, żeby uniknąć tych powtórzeń. W następnym kroku uczniowie nazywają typ relacji między wyrazami, które dobrali przy redakcji.

2. Nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie pozostałych typów relacji leksykalnej i podanie przykładów. W następnym kroku poleca zapoznanie się z treścią „Wprowadzenia” i celami lekcji.

3. Uczniowie zapoznają się z treścią sekcji „Przeczytaj”, która pogłębia wiedzę zdobytą przez uczniów w szkole podstawowej.

Faza realizacyjna

1. Gra językowa na wzór Tabu – zgodnie z opisem gry w fazie: przed lekcją. Po zakończeniu gry nauczyciel podsumowuje jej wyniki, dyskutuje z uczniami na temat trudności z nią związanych, a po wyłonieniu zwycięskiej drużyny ocenia pracę uczniów.

2. Praca z multimedium - uczniowie zapoznają się z wykładem dr Agaty Hąci. Rozpoznają szczególne przypadki synonimii, antonimii i homonimii. Dowiadują się, jakie warunki muszą zostać spełnione, żeby można było mówić o danym typie relacji leksykalnej. Wykonują polecenia i ćwiczenia do multimedium. W ramach pracy nad adekwatnymi przykładami mogą skorzystać ze słowników rekomendowanych przez Radę Języka Polskiego. W podsumowaniu nauczyciel poleca uczniom zapoznanie się z wykładem prof. Jana Miodka, który dopełnia wiedzę na temat synonimii (na szczególną uwagę zasługuje wątek gwary, ale także rozróżnienia na bliskoznaczność i różnoznaczność).

Faza podsumowująca

1. W podsumowaniu lekcji nauczyciel może ponownie rozdać karty gry każdemu z uczniów (losowo). Ich zadaniem będzie określenie rodzaju synonimii, antonimii i homonimii.

2. Nuczyciel, w ramach uporządkowania i podsumowania zdobytej przez uczniów wiedzy może polecić im wykonanie ćwiczeń z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały dodatkowe:

• Małgorzata Iwanowicz, Edward Polański, Ująć rzecz inaczej: wiadomości, ćwiczenia i testy słownikowo‑frazeologiczne dla szkół, Łódź 2006.

• Małgorzata Majewska, Homonimia i homonimy w opisie językoznawczym, Warszawa 2002.

• Słowniki rekomendowane przez Radę Języka Polskiego:
  Andrzej Dąbrówka, Ewa Geller, Słownik antonimów, Warszawa 1995.
  Andrzej Dąbrówka, Ewa Geller, Ryszard Turczyn, Słownik synonimów, Warszawa 1993.
  Zofia Kurzowa, Zofia Kubiszyn‑Mędrala, Mirosław Skarżyński, Justyna Winiarska, Słownik synonimów, Warszawa 2020.
  Wielki słownik wyrazów bliskoznacznych, red. Mirosław Bańko, Warszawa 2013.
  Piotr Żmigrodzki, Słownik synonimów i antonimów, Warszawa 2009.

Wskazówki metodyczne

• Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Film” do przygotowania się do lekcji powtórkowej.