Autor: Joanna Oparek

Temat: Bo żywi zawsze mają rację przed umarłymi – kodeks obozowy w opowiadaniach Tadeusza Borowskiego

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

Kształtowane kompetencje kluczowe:

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

• kompetencje w zakresie wielojęzyczności;

• kompetencje cyfrowe;

• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

• kompetencje obywatelskie;

• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne. Uczeń:

• nazwie emocje towarzyszące lekturze opowiadania Tadeusza Borowskiego Proszę państwa do gazu;

• wyjaśni, na czym polega moralność obozowa;

• przedyskutuje problemy natury moralnej ukazane w opowiadaniach Tadeusza Borowskiego;

• opisze język opowiadań Tadeusza Borowskiego.

Strategie nauczania:

• konstruktywizm;

• konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

• z użyciem e‑podręcznika;

• ćwiczeń przedmiotowych;

• z użyciem komputera;

• dyskusja.

Formy pracy:

• praca indywidualna;

• praca w parach;

• praca w grupach;

• praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

• komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

• zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

• tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Uczniowie przed zajęciami zapoznają się z opowiadaniem Proszę państwa do gazu Tadeusza Borowskiego zamieszczonym w sekcji „Przeczytaj”.

2. Nauczyciel może zainteresować uczniów książką Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem. Autor, Timothy Snyder, analizuje w tej pracy mechanizmy totalitaryzmu, omawiając okres z życia Europy od lat trzydziestych po czasy powojenne. Skrwawione ziemie to obszar, na którym Stalin i Hitler zamordowali 14 milionów cywilów i jeńców, a ich śmierć była z góry zaplanowana. Terytoria te obejmują Sankt Petersburg i zachodni skraj Federacji Rosyjskiej, większą część Polski, kraje bałtyckie, Białoruś i Ukrainę – kraje te dotknięte były najstraszniejszymi skutkami masowych zbrodni. W regionie tym – zgodnie z obliczeniami T. Snydera – wymordowano w latach 1933–1945 ponad 14 milionów osób, z czego 10 milionów ofiar należy przypisać Hitlerowi, a 4 miliony – Stalinowi. Autor pisze o losie jednostek uwikłanych w historię i właśnie cierpienie jednostek jest punktem wyjścia do badania i porównywania totalitarnych systemów nazizmu i stalinizmu.
   Nauczyciel wskazuje, że analiza cierpienia jednostki i mechanizmów degradacji człowieczeństwa przez system totalitarny znajduje swoje miejsce także w literaturze, szczególnie w literaturze obozowej.

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel wprowadza uczniów w temat lekcji, nawiązując do prezentacji książki T. Snydera. Wraz uczniami ustala cele zajęć i kryteria sukcesu.

2. Nauczyciel wyjaśnia uczniom, czym jest odwrócona moralność (zaprzeczenie normom etycznym w obozach koncentracyjnych i sowieckich obozach pracy, przewartościowanie zasad postępowania znanych z życia przedwojennego; w rzeczywistości obozowej nie obowiązywały takie zasady jak współczucie, litość, miłość czy solidarność, w tak trudnych warunkach więźniowie kierowali się przede wszystkim instynktem przetrwania, przestały obowiązywać normy moralne). Następnie inicjuje rozmowę na temat trafności tezy, że moralność obozowa jest „moralnością odwróconego Dekalogu”.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treścią sekcji „Przeczytaj”. Nauczyciel prosi chętnego ucznia o podsumowującą materiał wypowiedź na temat „moralności odwróconej”, a pozostałych uczniów o uzupełnienie.

2. Uczniowie zapoznają się z prezentacją multimedialną i wykonują polecenia z sekcji. Wybrane osoby prezentują odpowiedzi, a nauczyciel komentuje.

3. Prowadzący zapowiada uczniom, że w kolejnym kroku będą rozwiązywać ćwiczenia – od najprostszych do najtrudniejszych. Każdy z uczniów robi to samodzielnie. Po ustalonym czasie wybrani uczniowie przedstawiają odpowiedzi, a reszta klasy wspólnie ustosunkowuje się do nich. Nauczyciel w razie potrzeby koryguje odpowiedzi, dopowiada istotne informacje, udziela uczniom informacji zwrotnej.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel może zaproponować debatę oksfordzką na temat poglądu, że wina zawsze pozostanie winą. Uczniowie dzielą się na zwolenników i przeciwników tej tezy. Przedstawiają swoje stanowiska, a nauczyciel występuje w roli moderatora.

Praca domowa:

1. Obejrzyj film Chłopiec w pasiastej piżamie i wyjaśnij, na czym polega różnica w ukazaniu realiów obozowych, człowieczeństwa i moralności w tym filmie oraz w opowiadaniach Tadeusza Borowskiego. Twoja wypowiedź powinna liczyć 15‑20 zdań.

Materiały pomocnicze:

• Sławomir Buryła, Prawda mitu i literatury. O pisarstwie Tadeusza Borowskiego i Leopolda Buczkowskiego, Kraków 2003.

• Timothy Snyder, Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, Kraków 2018.

Wskazówki metodyczne

• Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Prezentacja multimedialna” do podsumowania lekcji.